منو
تذکر بسیار مهم:
مطالب ارائه‌شده در این صفحه صرفاً با اهداف آموزشی و آگاهی‌رسانی بر اساس شواهد علمی و معیارهای بالینی تدوین شده‌اند و هیچ‌گونه نسخه‌نویسی دارویی یا توصیهٔ درمانی رسمی محسوب نمی‌شوند. تشخیص و درمان اختلال اضطراب اجتماعی باید تنها توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی مجاز صورت گیرد. اقدام به خوددرمانی یا تغییر دوز دارویی می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت روانی و جسمی شما به همراه داشته باشد. پیش از هر تصمیم درمانی، حتماً با یک متخصص حوزهٔ سلامت روان مشورت نمایید.
اختلال اضطراب اجتماعی یا هراس اجتماعی، با ترس مداوم و شدید از قضاوت منفی دیگران در موقعیت‌های اجتماعی مشخص می‌شود. فرد از تعاملات اجتماعی یا اجرا در برابر جمع اجتناب می‌کند یا آن‌ها را با اضطراب شدید تحمل می‌کند. برای تشخیص DSM-5، ترس یا اجتناب باید حداقل شش ماه دوام داشته و موجب اختلال قابل‌توجه در زندگی شود. شیوع مادام‌العمر این اختلال حدود ۷–۱۳٪ گزارش شده و در زنان کمی بیشتر از مردان است. عوامل ژنتیکی، بیولوژیک (حساسیت آمیگدالا)، شناختی (طرحواره‌های فردی منفی دربارهٔ خود) و محیطی (تجربیات تحقیرکننده در کودکی) در پاتوژنز نقش دارند. ارزیابی با مصاحبه‌های ساختاریافته (SCID-5، MINI) و پرسش‌نامه‌هایی مانند LSAS (Liebowitz Social Anxiety Scale) انجام می‌شود. درمان ترکیبی شامل رفتاردرمانی شناختی (CBT) با تمرکز بر مهارت‌های اجتماعی و مواجهه تدریجی، همراه با داروهای SSRIs یا SNRIs اثربخش است.
اختلال اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder) که پیش‌تر «هراس اجتماعی» نامیده می‌شد، عبارت است از ترس مداوم و مفرط از یک یا چند موقعیت اجتماعی یا اجرا در برابر جمع، به‌گونه‌ای که فرد باور دارد در آن موقعیت‌ها قضاوت منفی، تحقیر یا طرد می‌شود.
DSM-5: Social Anxiety Disorder
ICD-11: Social Phobia (کد 6B04)
در DSM-5، اختلال اضطراب اجتماعی در فصل «اختلالات اضطرابی» جای دارد. در نسخه‌های پیشین (DSM-IV-TR)، تحت عنوان «Social Phobia» دسته‌بندی می‌شد.
مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد:
شیوع مادام‌العمر (Lifetime Prevalence): حدود ۷–۱۳٪ در جمعیت عمومی (Kessler و همکاران، ۲۰۰۵).
شیوع یک‌ساله (12-Month Prevalence): تقریباً ۶–۸٪ (Stein و همکاران، ۲۰۱۷).
تفاوت جنسیتی: افسردگی اجتماعی در زنان کمی بیشتر از مردان دیده می‌شود (زنان ~8–10٪؛ مردان ~6–8٪).
گروه سنی پرریسک: اغلب شروع در اوایل نوجوانی (۱۰–۱۶ سال) رخ می‌دهد؛ با این حال می‌تواند در اواخر کودکی یا اوایل بزرگسالی نیز بروز کند.
تفاوت فرهنگی: در جوامعی که تعاملات چهره‌به‌چهره ارزشمندی اجتماعی زیادی دارد یا انتظارات هنجاری قوی‌تر است، شیوع کمی بالاتر ثبت شده است (Heimberg و همکاران، ۲۰۰۳).
یادداشت: بسیاری از مبتلایان برای سال‌ها قبل از مراجعه و تشخیص رسمی، نشانه‌های اضطراب اجتماعی را تجربه می‌کنند و به‌دلیل ترس از قضاوت در مدرسه یا محل کار عملکرد و اعتمادبه‌نفس‌شان کاهش می‌یابد.
پاتوژنز اختلال اضطراب اجتماعی چند بعدی است و عوامل ژنتیکی، بیولوژیک، شناختی و اجتماعی در کنار هم آن را شکل می‌دهند.
ژنتیک: مطالعات دوقلوها ضریب ارثی حدود ۳۰–۴۰٪ را نشان می‌دهند (Stein و همکاران، ۲۰۰۲). ژن‌های مرتبط با انتقال‌دهنده‌های سروتونین و دوپامین در تنظیم اضطراب اجتماعی تأثیر دارند.
فعالیت آمیگدالا و مدار ترس:
fMRI نشان داده در مواجهه با محرک‌های اجتماعی (چهره‌های خشمگین یا ناشناس)، آمیگدالا و قشر پیشانی (PFC) در مبتلایان به اضطراب اجتماعی بیش‌فعال می‌شوند (Freitas-Ferrari و همکاران، ۲۰۱۰).
این فعالیت نورونی بیش‌ازحد باعث تفسیر منفی و پاسخ بیش‌ازحد به تهدیدهای اجتماعی می‌گردد.
محور HPA: افزایش پاسخ کرتیزول به موقعیت‌های استرس‌زا با علائم فیزیولوژیک (تپش قلب، تعریق) و تثبیت اضطراب اجتماعی در ارتباط است.
حساسیت فیزیولوژیک:
برخی مبتلایان نسبت به تغییرات ضربان قلب یا سرخ‌شدن صورت حساس‌ترند و این واکنش‌ها را به تهدید اجتماعی تفسیر می‌کنند.
این «حساسیت اضطرابی» (Anxiety Sensitivity) با اجتناب و تداوم اضطراب اجتماعی مرتبط است.
طرحواره‌های شناختی منفی:
باورهایی مانند «اگر در جمع صحبت کنم، مسخره‌ام می‌کنند» یا «من همیشه بی‌استعداد به نظر می‌رسم» باعث تداوم ترس می‌شود.
این افکار فاجعه‌آمیز (Catastrophic Thinking) فرد را از مواجهه منع می‌کند.
یادگیری اجتماعی (Modeling):
کودکی که شاهد واکنش منفی والدین یا خواهر و برادر نسبت به گفتگو در جمع بوده، ممکن است تقلید کند و ترس اجتماعی به تدریج شکل بگیرد.
شرطی‌سازی کلاسیک:
یک حادثه منفی (مثلاً تمسخر در مدرسه) می‌تواند باعث گردد که فرد آن موقعیت را به‌عنوان تهدید اجتماعی تفسیر کرده و از آن اجتناب کند.
ارزیابی بیش‌ازحد نشانه‌های اضطراب:
توجه مداوم به علائم جسمی (لرزش دست یا قرمزی گونه) و تفسیر آن به‌عنوان فقدان کنترل، اضطراب را تشدید می‌کند.
تجربیات تحقیرکننده در کودکی:
تمسخر از سوی همسالان یا انتقادات شدید معلمان می‌تواند منجر به شکل‌گیری ترس اجتماعی شود.
انتظارات فرهنگی:
در برخی فرهنگ‌ها که تعامل مستقیم و حفظ آبرو اهمیت زیادی دارد، احتمال ابتلا بالاتر گزارش شده است.
شرایط آموزشی و محیط زندگی:
مدارس با رقابت بالا یا انتظار زیاد از دانش‌آموزان برای ارائه در جمع می‌تواند سطح اضطراب را افزایش دهد.
فقدان مهارت‌های اجتماعی یا تمرین ناکافی در حضور جمع، فرد را آسیب‌پذیرتر می‌کند.
برای تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی طبق DSM-5 باید ملاک‌های زیر احراز شوند:
ترس مداوم و شدید از یک یا چند موقعیت اجتماعی/اجرایی—مانند صحبت‌کردن در جمع، شرکت در مهمانی یا مشاهده شدن توسط دیگران—که در آن فرد ممکن است مورد قضاوت یا ارزیابی منفی قرار گیرد.
فرد در یک یا چند موقعیت اجتماعی/اجرایی واقعاً ترس یا اضطراب شدید دارد که ممکن است آن موقعیت‌ها موجب شود فرد احساس کند که مورد قضاوت یا تحقیر قرار می‌گیرد.
وقتی فرد در این موقعیت حضور دارد، تقریباً همیشه احساس اضطراب یا وحشت شدید دارد.
فرد فعالانه از این موقعیت‌های ترسناک اجتناب می‌کند یا آن‌ها را با اضطراب شدید تحمل می‌کند.
ترس یا اضطراب بیش از حد نسبت به خطر واقعی موقعیت است و حداقل شش ماه دوام دارد.
ترس، اضطراب یا اجتناب موجب ناراحتی بالینی قابل‌توجه یا اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر زمینه‌های مهم فرد می‌شود.
اگر نشانه‌ها ناشی از تأثیر مستقیم ماده (دارو یا سم) یا یک وضعیت پزشکی دیگر باشند، تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی داده نمی‌شود.
اگر فرد دارای اختلال طیف اسکیزوفرنی یا اختلال شخصیت اسکیزوتایپال باشد و ترس/اجتناب صرفاً مرتبط با تجربهٔ روان‌پریشی یا هذیان باشد، اختلال اضطراب اجتماعی تشخیص داده نمی‌شود.
در صورت وجود ویژگی‌هایی مانند علائم جنسی (مثلاً ترس از شرمساری دربارهٔ عملکرد جنسی)، بیاختلال جنسی یا بیماری طبی باید ابتدا آن را رد کرد.
یادآوری:
نوع «اجرایی» (Performance-Only Specifier): اگر فرد فقط هنگام اجرا در برابر جمع (مثلاً سخنرانی، نوازندگی) ترس دارد و در سایر موقعیت‌های اجتماعی مشکل ندارد، Specifier “Performance Only” به تشخیص افزوده می‌شود.
نوع عمومی (Generalized): ترس از اکثر یا اغلب موقعیت‌های اجتماعی—مانند صحبت‌کردن، معاشرت با آشنایان یا غریبه‌ها، حضور در مهمانی یا غذاخوردن در جمع.
نوع محدود (Non-generalized/Performance-Only): ترس فقط در موقعیت‌های اجرایی خاص (مثل سخنرانی) دیده می‌شود؛ در سایر تعاملات عمومی مشکل چندانی ندارد.
درجه‌بندی شدت (Severity Specifier):
خفیف (Mild): ترس و اضطراب محدود به چند موقعیت؛ عملکرد اجتماعی/شغلی اندکی مختل است.
متوسط (Moderate): اجتناب یا اضطراب در اغلب موقعیت‌های اجتماعی/اجرایی؛ اختلال متوسط در عملکرد.
شدید (Severe): تقریباً تمام موقعیت‌های اجتماعی با اجتناب یا اضطراب شدید مواجه می‌شوند و عملکرد به‌شدت آسیب می‌یابد.
اختلال اضطراب اجتماعی با مجموعه‌ای از نشانه‌های رفتاری، جسمی و روانی بروز می‌کند که در کنار هم اجتناب اجتماعی شدید و عملکرد ضعیف را رقم می‌زند.
اجتناب فعال از موقعیت‌های اجتماعی/اجرایی:
نپیوستن به مهمانی‌ها یا دورهمی‌ها
عدم تمایل به صحبت‌کردن با غریبه‌ها یا درخواست کمک از دیگران
فرار یا ترک جلسه هنگام مواجهه با قضاوت (مثلاً ترک کلاس اگر استاد بپرسد)
تحمل اضطراب به‌شرط اجتناب‌کننده:
در صورت اجبار به حضور در موقعیت، اضطراب شدید تجربه می‌کند (مثلاً در یک مهمانی نیاز دارد در گوشه بنشیند و از تماس چشمی خودداری کند)
تأخیر در شروع یا ترک کار/تحصیل:
ترس از قضاوت همکلاسی‌ها یا همکاران باعث می‌شود دیرتر سر کار حاضر شود یا پروژه‌ها را تحویل ندهد.
اجتناب از تعاملات روزمره:
حتی برقراری تماس تلفنی یا صحبت‌کردن با فروشنده در مغازه برایش دشوار است.
علائم اضطراب حاد هنگام مواجهه:
تپش قلب یا احساس افزایش ضربان
تعریق یا سرخ‌شدن صورت (Blushing)
لرزش دست یا صدای لرزان
خشک‌شدن دهان
حالت تهوع یا ناراحتی گوارشی
احساس خفگی یا سختی در تنفس
سرگیجه یا احساس غش
احساس تنگی قفسه‌سینه
هراس از این علائم (Fear of Fear):
فرد ممکن است از ترس سرخ‌شدن یا لرزش در جمع، حساس باشد و هر علامت جسمی، پیش‌بینی بدترین حالت را در ذهنش ایجاد کند.
درگیری روانی-عاطفی:
افکار مکرر دربارهٔ اینکه «اگر حرف بزنم همه به من می‌خندند» یا «نباید اشتباهی انجام دهم که مسخره شوم».
اضطراب مزمن و نگرانی دربارهٔ آیندهٔ اجتماعی و شغلی به‌دلیل ترس از قضاوت.
نکته بالینی:
برخی مبتلایان تنها از یک یا دو علامت جسمی مانند لرزش دست یا قرمزی صورت نگران‌اند و به‌اشتباه به پزشک عمومی یا متخصص پوست مراجعه می‌کنند. ارزیابی روان‌شناختی دقیق برای افتراق ضروری است.
تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی نیازمند مصاحبهٔ بالینی ساختاریافته و استفاده از ابزارهای روان‌سنجی معتبر است.
SCID-5 (Structured Clinical Interview for DSM-5 Disorders):
مدت زمان: حدود ۶۰–۷۰ دقیقه.
ویژگی: تشخیص دقیق براساس ملاک‌های DSM-5؛ ضریب پایایی بالا (First و همکاران، ۲۰۱۵).
کاربرد: مناسب برای کلینیک روان‌پزشکی و مطالعات پژوهشی.
MINI (Mini International Neuropsychiatric Interview):
مدت زمان: ۲۰–۳۰ دقیقه.
ویژگی: فرم فشرده برای غربالگری اختلال اضطراب اجتماعی و سایر اختلالات همراه؛ اعتبار قابل‌قبول (Lecrubier و همکاران، ۱۹۹۷).
کاربرد: مناسب برای ارزیابی سریع بیماران در مراکز عمومی.
LSAS (Liebowitz Social Anxiety Scale):
تعداد سؤالات: ۲۴ آیتم؛ توسط مصاحبه‌گر یا خودگزارش تکمیل می‌شود.
دو شاخص مجزا:
شدت اضطراب در موقعیت‌های اجتماعی
میزان اجتناب از همان موقعیت‌ها
کاربرد: یکی از معتبرترین مقیاس‌ها با آستانه‌های تعیین‌شده برای خفیف، متوسط و شدید (Liebowitz، ۱۹۸۷).
SPIN (Social Phobia Inventory):
تعداد سؤالات: ۱۷ سؤال خودگزارش
شاخص‌ها: سه زیرمقیاس—ترس (Fear)، اجتناب (Avoidance)، و خجالت (Physiological Symptoms)
کاربرد: نسخه کوتاه‌تر مناسب غربالگری اولیه (Connor و همکاران، ۲۰۰۰).
SIAS & SPS (Social Interaction Anxiety Scale & Social Phobia Scale):
SIAS (20 سؤال): سنجش اضطراب در تعاملات اجتماعی
SPS (20 سؤال): سنجش ترس از اجرا یا دیده‌شدن از سوی دیگران
کاربرد: به‌ویژه برای بررسی انواع متفاوت اضطراب اجتماعی (Mattick و Clarke، ۱۹۹۸).
BFNE (Brief Fear of Negative Evaluation Scale):
تعداد سؤالات: 12 سؤال خودگزارش
کاربرد: اندازه‌گیری نگرانی اصلی اختلال اضطراب اجتماعی یعنی ترس از ارزیابی منفی (Leary، ۱۹۸۳).
۱. نوار قلب (ECG): در صورت تظاهرات پانیک‌مانند (تپش قلب یا درد قفسه‌سینه) برای رد مشکلات قلبی.
2. آزمایش تیروئید (TSH، T4): پرکاری تیروئید می‌تواند تپش قلب و اضطراب ایجاد کند.
3. آزمایش متابولیک (قند خون، الکترولیت‌ها): برای رد دیابت یا اختلالات الکترولیتی که می‌توانند تپش قلب و لرزش ایجاد کنند.
توجه بالینی:
تشخیص نهایی بر مبنای مصاحبه و ابزارهای روان‌سنجی است؛ آزمایش‌های پزشکی صرفاً برای رد علل جسمی علائم اضطراب کاربرد دارند.
اختلال اضطراب اجتماعی با چندین اختلال یا شرایط بالینی می‌تواند اشتباه گرفته شود؛ افتراق دقیق برای انتخاب درمان مناسب حیاتی است:
| اختلال/وضعیت | نشانه‌های مشترک | عوامل افتراق‌دهنده |
|---|---|---|
| اختلال اجتماعی اجتنابی (Avoidant Personality) | اجتناب اجتماعی، ترس از ارزیابی منفی | اختلال شخصیت اجتنابی شامل باورهای بیش‌ازحد دربارهٔ بی‌کفایتی و کمبود مهارت اجتماعی (در کودکی شروع)؛ نشانه‌ها ثابت‌تر و گسترده‌تر از اضطراب اجتماعی هستند. |
| اختلال پانیک (Panic Disorder) | اضطراب شدید فیزیولوژیک، اجتناب موقعیتی در اثر ترس پانیک | کلید افتراق در تجربهٔ حملات پانیک غیرمنتظره و نگرانی مداوم دربارهٔ تکرار آن‌ها است (نه ترس ارزیابی اجتماعی). |
| اختلال اضطراب فراگیر (GAD) | نگرانی مزمن و عام، تنش عضلانی، اختلال خواب با علائم فیزیولوژیک | نگرانی متمرکز بر مسائل متعدد زندگی (کار، سلامتی)؛ در اضطراب اجتماعی ترس متمرکز بر موقعیت‌های اجتماعی خاص است. |
| افسردگی اساسی (MDD) | اجتناب اجتماعی، کاهش انگیزه، علائم جسمی (خستگی، بیخوابی) | خلق غمگین غالب است؛ در اضطراب اجتماعی تمرکز بر ترس از ارزیابی منفی و اجتناب موقعیتی است. |
| اختلال طیف اوتیسم خفیف (ASD) | اختلال مهارت‌های اجتماعی، دشواری در تعاملات اجتماعی | در ASD مهارت‌های اجتماعی از کودکی ضعیف است و علایق تکراری وجود دارد؛ در اضطراب اجتماعی، مهارت‌های اجتماعی ممکن است وجود داشته باشند اما به‌دلیل ترس خطر محرک نمی‌شوند. |
| اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD) | پرخاشگری در تعامل با بزرگ‌ترها، مقاومت به دستورات | اختلال اجتماعی با نوگرایش به ترس از قضاوت و اجتناب موقعیتی همراه است؛ در ODD خصومت و چالشگری غالب است. |
| اختلال عملکرد جنسی (Performance Anxiety) | اضطراب شدید هنگام اجرا یا فعالیت جنسی | اگر فرد فقط در موقعیت جنسی دچار اضطراب باشد ولی در سایر موقعیت‌های اجتماعی مشکی نداشته باشد، ممکن است Performance Only Specifier باشد؛ اما اضطراب اجتماعی گسترده‌تر است. |
| اختلال ذخیره سوخت و ساز (Hypoglycemia) | لرزش، تعریق، تپش قلب | با آزمایش قند خون تشخیص داده می‌شود؛ در اضطراب اجتماعی علائم موقعیتی است. |
| اختلال کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism) | خستگی، افسردگی ظاهری، افزایش وزن | با آزمایش‌های تیروئید تشخیص داده می‌شود؛ اختلال اجتماعی با ترس موقعیتی همراه است. |
اختلال اضطراب اجتماعی اغلب همراه با سایر اختلالات روانی بروز می‌کند که روند درمان را پیچیده می‌سازد:
افسردگی اساسی (MDD):
تقریباً ۳۰–۴۰٪ افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی دست‌کم یک دوره‌ی افسردگی اساسی را تجربه کرده‌اند (Stein و همکاران، ۲۰۰۲).
افسردگی می‌تواند انگیزهٔ شرکت در درمان را کاهش دهد و علائم اضطرابی را تشدید کند.
اختلال وسواسی–اجباری (OCD):
همپوشانی در وسواس‌هایی مثل ترس از آلودگی اجتماعی یا اجتناب از تماس با دیگران.
افتراق براساس ماهیت افکار وسواسی (مثلاً افکار تکراری دربارهٔ پاکیزگی) و اجبارهای اجباری مشخص می‌شود.
سوءمصرف مواد (Substance Use Disorder):
برخی مبتلایان برای کاهش اضطراب موقعیتی به مصرف الکل یا آرام‌بخش‌ها پناه می‌برند؛ این کار می‌تواند وابستگی ایجاد کند (Grant و همکاران، ۲۰۰۰).
اختلال پانیک (Panic Disorder):
برخی افراد علاوه بر ترس اجتماعی، تجربهٔ یک یا چند حمله پانیک ناگهانی دارند؛ این دو می‌توانند یکدیگر را تشدید کنند.
تشخیص هردو باید به‌صورت همزمان صورت گیرد.
اختلال اضطراب فراگیر (GAD):
در حدود ۲۰–۳۰٪ مبتلایان، نگرانی مزمن دربارهٔ مسائل مختلف در کنار ترس اجتماعی وجود دارد.
درمان باید همزمان هر دو اختلال را هدف قرار دهد.
نکته کاربردی:
در ارزیابی هر بیمار، باید تاریخچهٔ دقیق سایر اختلالات روانی و مصرف مواد پرسیده شود تا برنامهٔ درمانی جامع تدوین شود.
آگاهی از مسیر طبیعی و عوامل مؤثر بر پیش‌آگهی به تصمیم‌گیری درمانی و پیشگیری از مزمن شدن اختلال کمک می‌کند.
تشدید اجتناب: با گذشت زمان، فرد بیشتر از موقعیت‌های اجتماعی اجتناب می‌کند و در نتیجه مهارت‌های اجتماعی کاهش یافته و اضطراب افزایش می‌یابد.
اثر منفی بر کیفیت زندگی: مشکلات در روابط بین‌فردی، پرهیز از رویدادهای اجتماعی، افت عملکرد تحصیلی یا شغلی.
تحول به اختلالات همراه: در غیاب مداخله، احتمال بروز افسردگی، سوءمصرف مواد یا اختلال پانیک افزایش می‌یابد.
شروع زودهنگام درمان: مداخلات روان‌درمانی یا دارویی در اوایل دورهٔ نوجوانی یا اوایل بزرگسالی شانس بهبودی را افزایش می‌دهد.
پاسخ به روان‌درمانی شناختی-رفتاری: بیمارانی که در جلسات فعالانه مشارکت می‌کنند و تکالیف بین‌جلسه‌ای را انجام می‌دهند، نتایج بهتری دارند (Hofmann و همکاران، ۲۰۱۲).
حمایت اجتماعی: داشتن خانواده و دوستان حامی تجربهٔ موفقیت‌های تدریجی را تسهیل می‌کند.
عدم وجود اختلالات همراه مقاوم: در افراد بدون افسردگی مقاوم یا سوءمصرف مواد، درمان سریع‌تر نتیجه می‌دهد.
کوموربیدیتی متعدد: وجود افسردگی، وسواس یا سوءمصرف مواد روند درمان را پیچیده می‌کند.
سابقه خانوادگی اختلالات اضطرابی: استعداد ژنتیکی برای اضطراب اجتماعی و عملکرد کمتر مناسب درمان را نشان می‌دهد.
رویدادهای تحقیرکنندهٔ مکرر: تجربهٔ مزمن از تمسخر یا تحقیر در جمع باعث تثبیت باورهای منفی می‌شود.
بی‌مهارتی‌های اجتماعی شدید: فقدان آموزش مهارت‌های اجتماعی می‌تواند درمان را طولانی‌تر کند.
| زمان | فعالیت بالینی | بررسی‌ها و اهداف |
|---|---|---|
| روز ۰ | نخستین مراجعه و ارزیابی بالینی | مصاحبه SCID-5 و تکمیل LSAS و SPIN |
| ماه ۱ | آغاز روان‌درمانی (CBT + آموزش مهارت‌های اجتماعی) و/یا دارو درمانی | پایش نشانه‌های اضطراب در موقعیت‌های اجتماعی؛ تنظیم دوز دارو (در صورت تجویز) |
| ماه ۳ | ارزیابی میانی پاسخ به درمان | تکمیل مجدد LSAS؛ ارزیابی پیشرفت در مهارت‌های اجتماعی و مواجهه تدریجی |
| ماه ۶ | بررسی عملکرد اجتماعی و شغلی | تکمیل SPIN و SIAS/SPS؛ بررسی کاهش اجتناب و شرکت در فعالیت‌های گروهی |
| ماه ۱۲ | ارزیابی بلندمدت | تصمیم‌گیری درباره ادامه یا خاتمه درمان دارویی؛ تدوین برنامه پیشگیری از عود |
درمان اختلال اضطراب اجتماعی معمولاً تلفیقی از دارو درمانی و روان‌درمانی شناختی-رفتاری است. در موارد خفیف، CBT ممکن است به‌تنهایی کافی باشد؛ اما در موارد متوسط تا شدید، ترکیب دارو و روان‌درمانی اثربخشی بیشتری دارد.
سرترالین (Sertraline):
دوز آغازین: 25 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تدریجی تا 100 میلی‌گرم بر اساس پاسخ بالینی.
اثربخشی: کاهش 50–60 درصدی نشانه‌های اجتماعی-اجرایی (Stein و همکاران، ۲۰۰۱).
عوارض شایع: تهوع، سردرد، اختلالات خواب یا جنسی.
پاروکستین (Paroxetine):
دوز آغازین: 10 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تدریجی تا 40 میلی‌گرم.
اثربخشی: به‌ویژه در مواردی که اجتناب شدید عصبی باشد، پاسخ قوی نشان می‌دهد (Liebowitz و همکاران، ۲۰۰۳).
عوارض: خواب‌آلودگی، افزایش وزن، اختلال در تمرکز.
فلوکستین (Fluoxetine):
دوز آغازین: 10 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 40 میلی‌گرم.
کاربرد: همزمان با کنترل افسردگی همراه خفیف؛ به کاهش اضطراب اجتماعی کمک می‌کند.
عوارض: اضطراب گذرای اولیه، بیخوابی، سردرد.
ونلافاکسین (Venlafaxine XR):
دوز آغازین: 37.5 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 150 میلی‌گرم یا بیشتر بر حسب نیاز.
اثربخشی: کاهش 60–70 درصدی نشانه‌ها و اجتناب اجتماعی (Davidson و همکاران، ۲۰۰۴).
عوارض: افزایش فشار خون در دوزهای بالاتر، تهوع، سردرد.
دولوکستین (Duloxetine):
دوز آغازین: 30 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 60 میلی‌گرم.
کاربرد: مناسب برای بیمارانی که همزمان افسردگی و درد مزمن دارند؛ اثر مثبت مضاعفی بر خلق و اضطراب دارد.
عوارض: خشکی دهان، تهوع، خواب‌آلودگی یا بیخوابی.
کلونازپام (Clonazepam):
دوز آغازین: 0.25 میلی‌گرم دو بار در روز؛ افزایش تدریجی.
کاربرد: کنترل فوری اضطراب موقعیتی/اجرایی—مثلاً قبل از سخنرانی یا آزمون شفاهی.
عوارض: خواب‌آلودگی، ایجاد وابستگی در طولانی‌مدت، اختلال تمرکز.
لورازپام (Lorazepam):
دوز آغازین: 0.5 تا 1 میلی‌گرم پیش از موقعیت اضطراب‌آور.
کاربرد: حین جلسه اضطرابی یا اجرای زنده برای کنترل علائم جسمی.
عوارض: گیجی موقت، احساس خستگی، وابستگی احتمالی.
هشدار:
– استفاده از بنزودیازپین‌ها محدود به کوتاه‌مدت (تا حداکثر چند هفته) است تا از وابستگی جلوگیری شود.
– پس از کنترل اولیه اضطراب، باید به تدریج و تحت نظارت پزشک دوز کاهش یابد.
بتابلاکرها (Beta-Blockers مثل Propranolol):
دوز: 10–40 میلی‌گرم حدود ۳۰–۶۰ دقیقه پیش از انجام موقعیت اضطراب‌آور (سخنرانی، ارائه).
کاربرد: کنترل نشانه‌های جسمی (لرزش، تپش قلب)؛ بر احساس اضطراب ذهنی تأثیر مستقیمی ندارد.
عوارض: افت فشار خون، سرگیجه، خستگی.
بوسپیرون (Buspirone):
دوز آغازین: 7.5 میلی‌گرم دو بار در روز؛ افزایش تدریجی تا 30 میلی‌گرم.
کاربرد: به‌عنوان افزودنی یا جایگزین در بیمارانی که SSRI یا SNRI را تحمل نمی‌کنند.
عوارض: سرگیجه، سردرد، تهوع؛ بدون وابستگی عمده.
راهنمایی عمومی دارویی:
درمان با SSRIs/SNRIs حداقل ۱۲ ماه ادامه می‌یابد.
دوز باید بر اساس تحمل و پاسخ تنظیم گردد.
کاهش یا توقف دارو باید تدریجی باشد تا از عود یا سندروم قطع جلوگیری شود.
روان‌درمانی پایهٔ اصلی درمان اختلال اضطراب اجتماعی است. در اغلب موارد، ترکیب CBT و مهارت‌آموزی اجتماعی بهترین نتایج را دارد.
تعداد جلسات: معمولاً ۱۲–۲۰ جلسهٔ هفتگی، هر جلسه ۴۵–۶۰ دقیقه.
محتوا:
شناسایی افکار منفی خودکار: افکاری مانند «اگر حرف بزنم همه به من خواهند خندید» یا «نمی‌توانم جلوی لرزش دست‌هایم را بگیرم»
تغییر قالب شناختی (Cognitive Restructuring): ارزیابی شواهد واقعی در برابر افکار منفی و جایگزینی آن‌ها با افکار واقع‌بینانه‌تر
آموزش مهارت‌های اجتماعی:
آموزش تماس چشمی، تن صدا و زبان بدن مناسب
تمرین شروع و ادامهٔ مکالمه در نقش‌آفرینی‌های ساختگی
آموزش گوش دادن فعال و بازخورد مثبت
مواجهه تدریجی (Graded Exposure):
ساخت سلسله مراتب موقعیت‌ها از کم‌تهدید تا پرتهدید (مثلاً گفتن «سلام» به غریبه در رعایت فاصلهٔ اجتماعی، سپس صحبت کوتاه با همکار در اتاق اداری)
ماندن در هر موقعیت تا اضطراب کاهش یابد سپس پیشروی به مرحلهٔ بعدی
اثربخشی:
نشان داده شده CBT باعث کاهش 70–80٪ علائم اضطراب و اجتناب اجتماعی می‌شود (Hofmann و همکاران، ۲۰۱۲).
همکاری بیمار در تمرین‌های بین جلسات، کلید موفقیت است.
نکته عملی:
تکالیف روزانه مانند گفتن «سلام» به یک شخص ناشناس یا مشارکت در گفتگوهای کوتاه باید به‌طور منظم انجام شود تا مهارت‌ها تثبیت گردد.
انواع مواجهه:
مواجهه بصری (In Vivo Exposure): حضور در موقعیت‌های واقعی اجتماعی—مانند رفتن به فروشگاه شلوغ، شرکت در کلاس یا صحبت در تلفن—تا اضطراب کاهش یابد.
مواجهه خیالی (Imaginal Exposure): تجسم موقعیت‌های اضطراب‌آور در ذهن و پردازش هیجانی آن‌ها زمانی که مواجهه فیزیکی ممکن نیست.
ساختار جلسات:
ابتدا با موقعیت‌های کم‌تهدید مثل تماس تلفنی با دوست شروع می‌شود.
به‌تدریج موقعیت‌های دشوارتر مانند صحبت‌کردن در جمع کم‌جمعیت و سپس جمعیت بزرگ‌تر انجام می‌شود.
هر مواجهه تا زمانی ادامه می‌یابد که اضطراب حداقل ۵۰٪ کاهش یابد (Habituation).
اثربخشی:
مواجهه منظم باعث شکستن حلقهٔ اجتناب–اضطراب می‌شود و به ایجاد اطمینان در مهارت‌های جدید کمک می‌کند.
مطالعات نشان داده حدود 60–75٪ بیماران پیشرفت قابل‌توجهی در کاهش اجتناب اجتماعی دارند (Craske و همکاران، ۲۰۰۸).
آموزش مهارت‌های شروع گفتگو: یادگیری تکنیک‌هایی مانند بازکردن مکالمه با سؤال ساده و ادامهٔ گفتگو با پرسش‌های باز.
تمرین بازخورد و تقویت مثبت: تبادل بازخورد سازنده در محیط تمرینی (مثل گروه درمانی) و دریافت تأیید برای بهبود عینی مهارت.
درمان گروهی (Group Therapy):
شرکت در گروه‌های کوچک افراد دارای اضطراب اجتماعی برای تمرین واقعی مهارت‌های اجتماعی با حمایت گروهی.
مشاهدهٔ دیگران و یادگیری از رفتارهای موفقیت‌آمیز هم‌گروهی‌ها.
تنفس دیافراگمی و آرام‌سازی پیش‌رونده عضلانی: کاهش فوری تنش فیزیکی هنگام اضطراب.
نوشتن افکار (Journaling): ثبت افکار منفی مشابه «من مردم را خسته می‌کنم» و بازنویسی آن‌ها به شکل منطقی‌تر.
تمرین ذهن‌آگاهی (Mindfulness): تمرکز بر لحظهٔ حال و اجتناب از پیش‌بینی فاجعه.
تمرین‌های مواجههٔ خودهدایت‌شده:
تهیهٔ فهرستی از موقعیت‌های اجتماعی درجه‌بندی‌شده (از کم‌تهدید تا پرتهدید) و اجرای آن‌ها به شکلی خودتنظیمی در خارج جلسات.
نکته:
تکنیک‌های خودتنظیمی باید به‌طور مستمر انجام شوند تا از بازگشت اضطراب جلوگیری کنند.
در کنار درمان‌های اصلی، برخی مداخلات مکمل می‌توانند پشتیبان باشند، اگرچه شواهد کمتری نسبت به CBT یا دارو درمانی دارند.
درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی (Mindfulness-Based Stress Reduction – MBSR):
دورهٔ گروهی هشت هفته‌ای با جلسات هفتگی 2.5 ساعت و تمرین روزانه 30–45 دقیقه.
تأکید بر پذیرش و مشاهدهٔ بدون قضاوت افکار و احساسات اضطرابی.
مطالعات نشان می‌دهد کاهش ۳۰–۴۰٪ در شدت اضطراب اجتماعی (Hoge و همکاران، ۲۰۱۳).
یوگا و تمرینات آرام‌سازی (Yoga & Relaxation Exercises):
حرکات ملایم یوگا همراه با کنترل تنفس و مدیتیشن.
آرام‌سازی پیش‌رونده عضلانی در محیط آرام.
موجب کاهش پاسخ استرس فیزیولوژیک و افزایش احساس کنترل می‌شود (Smith و همکاران، ۲۰۱۳).
بیوفیدبک (Biofeedback):
بازخورد فوری از شاخص‌های فیزیولوژیک (ضربان قلب، دما، امواج مغزی) برای یادگیری کنترل واکنش‌های اضطرابی.
مطالعات نشان کاهش ۲۰–۳۰ درصدی علائم اضطراب اجتماعی پس از چند جلسه بیوفیدبک (Wheat و Larkin، ۲۰۱۰).
توصیه:
درمان‌های مکمل نباید جایگزین اصلی (CBT و دارو) باشند؛ بلکه در کنار آن‌ها به‌کار گرفته می‌شوند.
خوددرمانی با بنزودیازپین‌ها:
استفادهٔ بلندمدت خطر وابستگی و سندروم قطع را افزایش می‌دهد.
باید کوتاه‌مدت و تحت نظر دقیق پزشک تجویز شود و سپس با برنامهٔ کاهش تدریجی کنار گذاشته شود.
مکمل‌های گیاهی و درمان‌های غیررسمی:
هیپوفیزیا یا والرین ممکن است برخی علائم را کاهش دهند ولی تداخل دارویی با SSRIs/SNRIs و عوارض جانبی دارند.
قبل از هرگونه مصرف باید با پزشک هماهنگ گردد.
بانوان باردار/شیرده:
برخی SSRIs در سه‌ماههٔ اول بارداری در گروه C–D قرار دارند؛ تصمیم به مصرف باید ارزیابی دقیق ریسک-فایده توسط متخصص زنان و روان‌پزشک باشد.
در شیردهی، برخی داروها به شیر منتقل می‌شوند؛ پایش وضعیت شیرخوار الزامی است.
سالمندان:
متابولیسم دارو کاهش یافته و خطر عوارض (گیجی، افت فشار خون) افزایش می‌یابد.
دوز باید با احتیاط پایین شروع شود و به آرامی افزایش یابد.
تداخلات دارویی:
ترکیب SSRIs/SNRIs با MAOIs می‌تواند به «سندروم سروتونین» منجر شود؛ حداقل دو هفته فاصله بین قطع MAOI و شروع SSRI/SNRI باید رعایت گردد.
بنزودیازپین‌ها و الکل با هم تداخل افسردگی تنفسی دارند.
رویدادهای حاد پزشکی:
اگر فرد در موقعیت اجتماعی دچار علائم شدید (مانند درد قفسه‌سینه یا تنگی نفس) شود، ابتدا باید از نظر مشکلات جسمی (مانند حمله قلبی) ارزیابی گردد.
برای دریافت مشاوره تخصصی، تشخیص دقیق و تنظیم پروتکل درمانی براساس شرایط بالینی شما، حتماً با روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی متخصص مشورت نمایید.
در صورت بروز افکار خودکشی، احساس ناتوانی کنترل اضطراب یا پارانویا در موقعیت‌های اجتماعی، فوراً به مرکز اورژانس روان‌پزشکی مراجعه کرده یا با خط ملی بحران (۱۴۷۰) تماس حاصل نمایید.
اختلال اضطراب اجتماعی قابل‌درمان است:
با مداخله زودهنگام و پیگیری منظم درمان، اکثر بیماران بهبودی قابل‌توجهی می‌یابند.
اهمیت ترکیب درمانی:
تلفیق CBT با داروهای مناسب (مانند SSRIs) سرعت بهبود را افزایش می‌دهد.
تمرین مستمر مهارت‌های اجتماعی:
مهارت‌های آموخته‌شده باید در زندگی روزمره تکرار شود—مثلاً هر روز یک تماس تلفنی برقرار شود یا یک مکالمه کوتاه در محیط کار صورت گیرد.
تثبیت مواجهه تدریجی:
با پیشرفت در سلسله مراتب موقعیت‌ها، بیمار اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا می‌کند و اجتناب کاهش می‌یابد.
حمایت خانواده:
همراهی و تشویق خانواده و دوستان برای کنارکذاشتن اجتناب و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی بسیار مؤثر است.
اصلاح سبک زندگی:
ورزش هوازی منظم (حداقل 30 دقیقه در روز، ۳–۵ بار در هفته)، خواب کافی (7–8 ساعت شبانه) و تغذیهٔ متعادل در پشتیبانی از روند درمان نقش دارند.
شناسایی نشانه‌های خودکشی:
در صورت بروز افکار مکرر دربارهٔ مرگ یا خودکشی، فوراً اقدام شود.
مشخصات بیمار:
– نام: آقای «حمید ر.»
– سن: ۲۳ سال
– شغل: دانشجوی کارشناسی ارشد
حمید ر. از سن ۱۶ سالگی از صحبت‌کردن در کلاس یا ارائهٔ پروژه در دانشگاه اجتناب می‌کند. او هنگام صحبت در جمع دچار تپش قلب شدید، لرزش صدا و تعریق می‌شد. به‌تدریج از تشکیل گروه درسی، شرکت در جشن‌های دانشجویی یا ملاقات با اساتید برای مشاوره، امتناع کرد. این اجتناب موجب شد پس از ورود به دورهٔ ارشد، ارتباطش با اساتید و دانشجویان کم شده و دستاوردهای علمی‌اش افت کند.
مصاحبه SCID-5:
ترس و اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی (صحبت در جمع، ملاقات با ناشناس‌ها) بیش از هفت سال ادامه داشته است.
ترس از اینکه «اگر حرف بزنم، همه به من می‌خندند» شایع است.
LSAS:
نمرهٔ کلی ۹۰ (شدت متوسط تا شدید).
اجتناب شدید در ۱۵ موقعیت اجتماعی از ۲۴ موقعیت.
SPIN:
نمرهٔ ۴۵ از ۶۸ (شدت بالا).
آزمایش‌های پزشکی:
ECG: طبیعی
TSH, T4: نرمال
قند خون و الکترولیت‌ها: نرمال
طبق ملاک‌های DSM-5، تشخیص «اختلال اضطراب اجتماعی نوع عمومی (Generalized Social Anxiety Disorder)» با شدت متوسط تا شدید تأیید شد.
روان‌درمانی (CBT + آموزش مهارت‌های اجتماعی):
جلسات: ۱۶ جلسهٔ هفتگی؛ هر جلسه ۶۰ دقیقه.
محتوا:
اصلاح طرحواره‌های شناختی: مثال «اگر ارائه دهم همه کم‌هوشیم را باور می‌کنند».
آموزش تنفس دیافراگمی و آرام‌سازی عضلانی.
مواجهه تدریجی:
تماس تلفنی با یک دوست از راه دور بدون استرس زیاد
صحبت کوتاه با یک همکلاسی جدید
ارائهٔ شفاهی ۲ دقیقه‌ای در کلاس شبیه‌سازی‌شده
درنهایت ارائهٔ ۱۰ دقیقه‌ای در کلاس اصلی دانشگاه
دارو درمانی (SSRIs):
سرترالین (Sertraline): آغاز 25 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تدریجی تا 100 میلی‌گرم تا پایان ماه اول.
کلونازپام (Clonazepam): 0.25 میلی‌گرم در صورت اضطراب حاد موقعیتی، حداکثر ۲ بار در هفته.
بازخورد میانی (ماه ۳):
نمرهٔ LSAS به ۵۰ کاهش یافت (شدت خفیف تا متوسط).
ترس از ارائهٔ شفاهی به حد قابل‌تحمل رسیده و حمید توانست ۵ دقیقه صحبت کند.
اجتناب حدود ۵ موقعیت باقی مانده (بهبود چشمگیر از ۱۵ موقعیت اولیه).
پیگیری بلندمدت:
ادامهٔ SSRI تا ۱۲ ماه پس از کنترل کامل نشانه‌ها.
جلسات ماهانه پیگیری برای تثبیت مهارت‌ها و جلوگیری از عود.
نتیجهٔ بالینی:
پس از ۹ ماه درمان، حمید توانست بدون اضطراب قابل‌توجه در کلاس شرکت کند، در سمینارها ارائه دهد و در فعالیت‌های اجتماعی دانشگاه مشارکت نماید. کیفیت زندگی اجتماعی و تحصیلی‌اش به‌طور چشمگیری بهبود یافت.
American Psychiatric Association. (۲۰۱۳). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Connor, K. M., Davidson, J. R. T., Churchill, L. E., Sherwood, A., Foa, E., & Weisler, R. H. (۲۰۰۰). Psychometric properties of the Social Phobia Inventory (SPIN). British Journal of Psychiatry, 176, 379–386.
First, M. B., Williams, J. B. W., Karg, R. S., & Spitzer, R. L. (۲۰۱۵). Structured Clinical Interview for DSM-5® Disorders (SCID-5). Arlington, VA: American Psychiatric Association.
Freitas-Ferrari, M. C., Hallak, J. E., Trzesniak, C., et al. (۲۰۱۰). Neuroimaging in social anxiety disorder: A systematic review of the literature. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry, 34(4), 565–580.
Heimberg, R. G., Brozovich, F. A., & Rapee, R. M. (۲۰۰۳). A cognitive–behavioral model of social anxiety disorder: Update and extension. In S. G. Hofmann & P. M. DiBartolo (Eds.), Social Anxiety: Clinical, Developmental, and Social Perspectives (pp. 395–422). Elsevier.
Hofmann, S. G., & Smits, J. A. J. (۲۰۰۸). Cognitive-behavioral therapy for adult anxiety disorders: A meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. The Journal of Clinical Psychiatry, 69(4), 621–632.
Kessler, R. C., Berglund, P., Demler, O., Jin, R., Merikangas, K. R., & Walters, E. E. (۲۰۰۵). Lifetime prevalence and age-of-onset distributions of DSM-IV disorders in the National Comorbidity Survey replication. Archives of General Psychiatry, 62(6), 593–602.
Leary, M. R. (۱۹۸۳). A brief version of the Fear of Negative Evaluation Scale. Personality and Social Psychology Bulletin, 9(3), 371–375.
Liebowitz, M. R. (۱۹۸۷). Social phobia. Modern Problems of Pharmacopsychiatry, 22, 141–173.
Mattick, R. P., & Clarke, J. C. (۱۹۹۸). Development and validation of measures of social phobia scrutiny fear and social interaction anxiety. Behaviour Research and Therapy, 36(4), 455–470.
Stein, M. B., Jang, K. L., & Livesley, W. J. (۲۰۰۲). Heritability of social anxiety-related concerns and personality traits in Korean twin sample. Depression and Anxiety, 15(2), 135–143.
Stein, M. B., & Kean, Y. M. (۲۰۱۷). Disability and quality of life in social phobia: Epidemiologic findings. American Journal of Psychiatry, 160(10), 1973–1974.
Wheat, A. L., & Larkin, K. T. (۲۰۱۰). Biofeedback of heart rate variability and related physiology: A critical review. Applied Psychophysiology and Biofeedback, 35(3), 229–242.
مسئولیت حقوقی:
تمامی مطالب این صفحه صرفاً به‌منظور ارتقای دانش و آگاهی در خصوص اختلال اضطراب اجتماعی ارائه شده‌اند و نویسنده یا ناشر هیچ مسئولیتی در قبال اقدام خودسرانهٔ مخاطبان نخواهند داشت. تشخیص و درمان اختلال باید تنها توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس متخصص انجام شود.
