راهنمای جامع اختلال اضطراب فراگیر (GAD) بر اساس

مقدمه

اختلال اضطراب فراگیر (Generalized Anxiety Disorder) اختلالی مزمن و پراکنده است که با نگرانی و تشویش مداوم نسبت به رویدادها و فعالیت‌های روزمره به‌مدت حداقل شش ماه مشخص می‌شود. طبق معیارهای راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، تشخیص GAD مستلزم وجود نگرانی مفرط و غیرقابل‌کنترل در اکثر روزها طی حداقل شش ماه و همراه با دست‌کم سه علامت جسمی-روانی از قبیل خستگی، اختلال خواب، تنش عضلانی، تحریک‌پذیری، یا دشواری در تمرکز است. این نگرانی مزمن می‌تواند عملکرد شغلی، روابط بین‌فردی و کیفیت کلی زندگی فرد را به‌طور چشمگیری مختل کند.

۱. تعاریف و مفاهیم

تعریف عملیاتی

بر اساس DSM-5، اختلال اضطراب فراگیر (GAD) عبارت است از اضطراب و نگرانی بیش‌ازاندازه دربارهٔ رویدادها و فعالیت‌های روزمره که دست‌کم در شش ماه گذشته تقریباً در اکثر روزها وجود داشته و شخص قادر به کنترل آن نبوده‌است. این نگرانی مفرط باید با حداقل سه (یا بیشتر) از نشانه‌های جسمی-روانی زیر همراه باشد:
۱. بی‌قراری یا احساس «روی لبه بودن»
۲. خستگی سریع
۳. دشواری در تمرکز یا احساس خُلق‌مانند در ذهن
۴. تحریک‌پذیری
۵. تنش یا سفتی عضلانی
۶. اختلال خواب (بی‌خوابی یا خواب سبک و بی‌کیفیت)

معادل‌های بین‌المللی

• DSM-5: Generalized Anxiety Disorder

• ICD-11: Generalized anxiety disorder (کد 6B00)

جایگاه در طبقه‌بندی روان‌پزشکی

این اختلال در فصل «اختلالات اضطرابی» (Anxiety Disorders) DSM-5 قرار دارد و به‌دلیل ماهیت مزمن و شیوع قابل‌توجه، یکی از چالش‌های اصلی حوزه سلامت روان در سطح جهانی محسوب می‌شود. تشخیص و درمان به‌موقع GAD برای جلوگیری از پیشرفت به سایر اختلالات اضطرابی و افسردگی ضروری است.

۲. اپیدمیولوژی و شیوع

مطالعه الگوهای شیوع و فراوانی GAD در جمعیت به تعیین اولویت‌های بهداشتی و تدوین سیاست‌های سلامت روان کمک می‌کند.

• شیوع مادام‌العمر (Lifetime Prevalence): تقریباً ۵–۷ درصد در جمعیت عمومی (Kessler و همکاران، ۲۰۰۵).

• شیوع یک‌ساله (12-Month Prevalence): حدود ۳–۴ درصد (Greenberg و همکاران، ۲۰۱۸).

• تفاوت جنسیتی: نرخ ابتلا در زنان تقریباً دو برابر مردان است (زنان ~۶–۸٪؛ مردان ~۳–۴٪) (Bandelow و همکاران، ۲۰۱۷).

• گروه سنی پرریسک: شروع معمولاً در دههٔ سوم زندگی (۳۰–۳۵ سال)، هرچند می‌تواند در نوجوانی یا بزرگسالی شروع شود.

• تفاوت فرهنگی و قومیتی: گاهی شیوع در جوامع شهری و فرهنگ‌های صنعتی‌شده بالاتر است که می‌تواند به سبک زندگی پرفشار و دسترسی محدود به حمایت اجتماعی مربوط باشد.

یادداشت:

مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد بسیاری از مبتلایان تا ماه‌ها یا حتی سال‌ها قبل از تشخیص رسمی، از نگرانی‌های مزمن و بی‌وقفهٔ خود آگاه نیستند و به‌دلیل زیرآستانه‌ای بودن علائم اولیه به دنبال درمان نمی‌روند.

۳. پاتوژنز و عوامل خطر

درک مکانیسم‌های زیستی، روانی و اجتماعی پشت GAD به طراحی مداخلات هدفمند کمک می‌کند.

۳.۱. عوامل ژنتیکی و زیستی

• ژنتیک: مطالعات دوقلوها نشان می‌دهد ضریب ارثی GAD حدود ۳۰–۴۰ درصد است؛ ژن‌های مرتبط با تنظیم محور HPA و انتقال‌دهنده‌های گابا (GABA) و سروتونین دخیل هستند (Hettema و همکاران، ۲۰۰۴).

• نوروبیولوژی: کاهش میلین‌زایی در قشر پیش‌فرونتال (PFC) و هیپوکامپ، افزایش فعالیت آمیگدالا و اختلال در تنظیم نورترانسمیترهای گابا، سروتونین و نوراپی‌نفرین در بروز اضطراب مزمن نقش دارند (Nawaratne و همکاران، ۲۰۲۱).

• محور HPA: فعالیت مزمن محور HPA و ترشح بیش‌ازحد کورتیزول می‌تواند منجر به تضعیف پاسخ تنظیم‌شده به استرس و آسیب ساختاری هیپوکامپ شود.

۳.۲. عوامل روانی

• طرحواره‌های شناختی منفی: افرادی که تمایل به پیش‌بینی حوادث به‌شدت منفی و اضطراب‌آور دارند، بیشتر در معرض GAD هستند (Dugas و همکاران، ۱۹۹۸).

• سبک مقابله نامناسب: اجتناب از مواجهه با افکار و احساسات مضطربانه به تقویت نگرانی مزمن و کاهش احساس کنترل فردی منجر می‌شود.

• شخصیت مهاری (Behavioral Inhibition): کودکان با ویژگی مهاری مستعد اضطراب مزمن در بزرگسالی‌اند؛ این افراد در مواجهه با موقعیت‌های جدید و ناشناخته، ترس و واهمه بیشتری نشان می‌دهند.

۳.۳. عوامل اجتماعی

• رویدادهای استرس‌زا: تجربه‌های آسیب‌زا مانند جدایی طولانی، طلاق، فشار اقتصادی یا مشکلات شغلی می‌تواند پیش‌ زمینهٔ GAD باشد.

• شرایط خانوادگی: محیط‌های خانوادگی با تعارض مزمن یا کنترل‌کننده و فقدان حمایت عاطفی، زمینه‌ساز نگرانی‌های مزمن می‌شوند.

• سبک زندگی و فرهنگ: جوامع شهری و فرهنگ‌های رقابتی با استرس‌های مالی و زمانی بالا، میزان اضطراب مزمن را افزایش می‌دهند.

۴. معیارهای تشخیصی (DSM-5)

برای تشخیص GAD بر مبنای DSM-5 باید موارد زیر احراز گردد:

۱. وجود حداقل شش ماه اضطراب و نگرانی مداوم دربارهٔ رویدادها و فعالیت‌های روزمره (مانند کار، تحصیل، مسائل مالی) تقریباً هر روز، به‌گونه‌ای که شخص قادر به کنترل آن نباشد.
۲. اضطراب و نگرانی با دست‌کم سه (یا بیشتر) از نشانه‌های زیر همراه است (حداقل بعضی از نشانه‌ها باید در اکثر روزها وجود داشته باشند):
۱. بی‌قراری یا احساس «روی لبه بودن»
۲. خستگی زودرس
۳. دشواری در تمرکز یا احساس «مه‌آلودگی ذهن»
۴. تحریک‌پذیری
۵. تنش یا سفتی عضلانی
۶. اختلال خواب (دشوار خوابیدن یا خواب سبک و بی‌کیفیت)
۳. این اضطراب و نشانه‌ها موجب ناراحتی بالینی قابل‌توجه یا اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر زمینه‌های مهم فرد می‌شوند.
۴. علائم ناشی از تأثیرات مستقیم ماده (دارو یا سم) یا یک وضعیت پزشکی دیگر نیست.
۵. نشانه‌ها قابل‌توجیه نیستند توسط یک اختلال دیگر (مانند اختلال پریشانی تطابقی) یا اگر قبلاً چنین اختلالی وجود داشته، علائم جدید مستقل از آن اختلال است.

توجه:
اگر علائم کمتر از شش ماه طول کشیده باشند، لازم است به اختلال تطابقی یا GAD تحت‌آستانه‌ای فکر شود؛ اما برای تشخیص کامل GAD، معیار شش ماه اجباری است.

۵. تظاهرات بالینی: نشانه‌ها و علائم

توصیف دقیق نشانه‌ها و شدت آن‌ها برای تشخیص صحیح و افتراق از سایر اختلالات اضطرابی اهمیت دارد.

۵.۱. نشانه‌های اصلی (Core Symptoms)

• نگرانی مفرط و غیرقابل‌کنترل (Excessive Worry): شخص تقریباً در بیشتر روزها به‌صورت مداوم دربارهٔ مسائل مختلف (کار، تحصیل، روابط خانوادگی یا سلامت) نگران است، حتی زمانی که دلایل عینی برای نگرانی وجود ندارد.

• اضطراب فراگیر (Generalized Anxiety): احساس دائمی تهدید مبهم یا پیش‌بینی بدترین نتایج برای تقریباً تمامی جنبه‌های زندگی روزمره.

۵.۲. نشانه‌های همراه (Associated Somatic and Cognitive Features)

• بی‌قراری یا احساس تحت‌فشار بودن (Restlessness): احساس مداوم ناآرامی یا «روی لبه بودن».

• خستگی زودرس (Fatigue): کاهش انرژی که حتی پس از استراحت کوتاه نیز به‌طور کامل برطرف نمی‌شود.

• اختلال تمرکز (Difficulty Concentrating): احساس «مه‌آلودگی ذهن» که مانع تمرکز روی وظایف ساده می‌شود.

• تحریک‌پذیری (Irritability): واکنش‌های تند و ناگهانی نسبت به محرک‌های کم‌اهمیت.

• تنش عضلانی (Muscle Tension): انقباض مکرر عضلات گردن، شانه یا فک که ممکن است به سردرد تنشی منجر شود.

• اختلال خواب (Sleep Disturbance): دشواری در به‌خواب‌رفتن (Initial Insomnia)، بیدار شدن مکرر در طول شب (Middle Insomnia) یا بیداری زودرس (Terminal Insomnia) همراه با خواب سبک و بی‌کیفیت.

۵.۳. شدت و فراوانی (Severity & Frequency)

اضطراب و نگرانی به‌گونه‌ای است که:

• شدت: از سطح خفیف (کمی نگران بودن) تا بسیار شدید (اجبار به نگرانی دائمی و ناتوان‌کننده) متغیر است.

• فراوانی: حداقل اکثر روزها و برای دست‌کم شش ماه ادامه دارد، به‌طوری‌که شخص احساس نمی‌کند بتواند نگرانی را کنترل کند.

۶. ارزیابی و ابزارهای تشخیصی

تشخیص GAD نیازمند مصاحبه ساختاریافته و ابزارهای روان‌سنجی معتبر است.

۶.۱. مصاحبه بالینی ساختاریافته

۱. SCID-5 (Structured Clinical Interview for DSM-5 Disorders):

• زمان: حدود ۵۰–۷۰ دقیقه.

• ویژگی: استاندارد طلایی برای تشخیص GAD بر اساس DSM-5؛ ضریب پایایی و اعتبار بالینی بسیار بالا (First و همکاران، ۲۰۱۵).

• کاربرد: ارزیابی جامع در مراکز روان‌پزشکی و پژوهش‌های بالینی.

۲. MINI (Mini International Neuropsychiatric Interview):

• زمان: حدود ۲۰–۲۵ دقیقه.

• ویژگی: فرم کوتاه برای غربالگری GAD و سایر اختلالات روانی؛ اعتبار قابل‌قبول (Lecrubier و همکاران، ۱۹۹۷).

• کاربرد: مناسب برای مراکز درمان عمومی و مطالعات اپیدمیولوژیک.

۶.۲. پرسش‌نامه‌های خودگزارشی

۱. GAD-7 (Generalized Anxiety Disorder – 7 Items):

• تعداد سؤالات: ۷ سؤال دربارهٔ فرکانس علائم اضطراب طی دو هفتهٔ گذشته.

• زمان تکمیل: حدود ۲–۳ دقیقه.

• اعتماد و اعتبار: حساسیت ۸۹٪ و ویژگی ۸۲٪ در تشخیص GAD (Spitzer و همکاران، ۲۰۰۶).

• نمره‌گذاری:

  • ۰–۴: اضطراب خفیف

  • ۵–۹: اضطراب ملایم

  • ۱۰–۱۴: اضطراب متوسط

  • ۱۵–۲۱: اضطراب شدید

۲. BAI (Beck Anxiety Inventory):

• تعداد سؤالات: ۲۱ سؤال خودگزارش.

• زمان تکمیل: حدود ۵–۱۰ دقیقه.

• کاربرد: سنجش شدت علائم فیزیکی‌ـ‌روانی اضطراب (Beck و همکاران، ۱۹۸۸).

۳. HAM-A (Hamilton Anxiety Rating Scale):

• تعداد سؤالات: ۱۴ قلمرو شامل علائم جسمی و روانی.

• زمان مصاحبه: حدود ۱۵ دقیقه.

• ویژگی: یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین ابزارهای ارزیابی شدت اضطراب بالینی (Hamilton، ۱۹۵۹).

۶.۳. ابزارهای تکمیلی (اختیاری)

۱. PSWQ (Penn State Worry Questionnaire):

• تعداد سؤالات: ۱۶ سؤال خودگزارش.

• کاربرد: ارزیابی تمایل به نگرانی مداوم و غیرقابل‌کنترل (Meyer و همکاران، ۱۹۹۰).

۲. DASS-21 (Depression Anxiety Stress Scales – 21 Items):

• تعداد سؤالات: ۲۱ سؤال برای سه زیرمقیاس (افسردگی، اضطراب، استرس).

• زمان تکمیل: حدود ۵–۷ دقیقه.

• کاربرد: سنجش همزمان سه حالت خلقی مهم در مراقبت‌های اولیه و پژوهش‌ها (Lovibond و Lovibond، ۱۹۹۵).

نکته کاربردی:
در غربالگری اولیه می‌توان از GAD-7 یا PSWQ استفاده کرد و در صورت نتیجهٔ مثبت، برای ارزیابی جامع‌تر از SCID-5 یا HAM-A بهره جست.

۷. تشخیص افتراقی

به دلیل شباهت علائم GAD با سایر اختلالات اضطرابی یا اختلالات جسمی، تشخیص افتراقی دقیق ضروری است:

نکته:
معاینه بالینی جامع و در صورت لزوم انجام آزمایش‌های فیزیولوژیک (مانند تست تیروئید) برای رد دلایل جسمی ضروری است.

۸. کوموربیدیتی (اختلالات همراه)

اختلال اضطراب فراگیر اغلب با سایر اختلالات روانی همراه است که بر پیچیدگی درمان تأثیر می‌گذارد:

۱. افسردگی اساسی (Major Depressive Disorder):

• حدود ۵۰ درصد مبتلایان به GAD دست‌کم یک دوره MDD را در طول عمر تجربه می‌کنند (Kessler و همکاران، ۲۰۰۳).

• ترکیب GAD و MDD با شدت بالاتر علائم، کاهش کیفیت زندگی و نیاز به مداخلات طولانی‌مدت‌تر همراه است.

۲. سایر اختلالات اضطرابی:

• حدود ۳۰–۴۰ درصد افراد GAD دچار اختلال پانیک یا اضطراب اجتماعی نیز هستند (Grant و همکاران، ۲۰۰۵).

• درمان باید شامل مداخله هم‌زمان برای هر دو اختلال باشد تا اثربخشی بالینی افزایش یابد.

۳. اختلال وسواسی–اجباری (OCD):

• همپوشانی در افکار مزاحم و نگرانی مفرط.

• افتراق بر اساس ماهیت افکار: در OCD افکار وسواسی با اعمال اجبارانه همراه است.

۴. اختلال استرس پس از سانحه (PTSD):

• اضطراب فراگیر می‌تواند در کنار خاطرات مکرر رویداد آسیب‌زا و اجتناب از محرک‌ها ظاهر شود.

• تمایز بر مبنای وجود کابوس‌ها، اجتناب تجربی و خاطرات ناخوانده است.

۵. اختلالات جسمی مزمن:

• بیماری‌های قلبی، اختلالات مزمن درد یا بیماری‌های التهابی می‌توانند خستگی و اختلال خواب ایجاد کنند.

• مدیریت هم‌زمان شرایط جسمی و GAD نیازمند رویکرد بین‌رشته‌ای است.

نکته بالینی:
در ارزیابی GAD باید سابقهٔ دقیق اختلالات روانی و جسمی هم‌زمان پرسیده شود تا برنامه درمانی جامع تدوین گردد.

۹. سیر بالینی و پیش‌آگهی

شناخت مسیر طبیعی GAD و عوامل تأثیرگذار بر پیش‌آگهی در طراحی درمان مناسب و پیشگیری از مزمن شدن اختلال اهمیت دارد.

۹.۱. مسیر طبیعی بدون درمان

• GAD معمولاً ماهیتی مزمن دارد و نشانه‌ها ممکن است سال‌ها ادامه یابند.

• بسیاری از بیماران تا ماه‌ها یا سال‌ها قبل از مراجعه پزشکی از اضطراب خود آگاه نیستند.

• خودمراقبتی ناکارآمد (مانند مصرف الکل یا آرام‌بخش‌ها) می‌تواند وابستگی و بدتر شدن علائم را به‌دنبال داشته باشد.

۹.۲. عوامل پیش‌آگهی مثبت

• شروع زودهنگام درمان: هرچه درمان در مراحل ابتدایی علائم آغاز شود، احتمال کنترل اضطراب بیشتر است.

• دسترسی به حمایت اجتماعی: شبکهٔ حمایتی قوی (خانواده، دوستان، گروه‌های حمایتی) شدت علائم را کاهش می‌دهد.

• همکاری فعال بیمار: انجام تکالیف بین‌جلسه‌ای و اجرای تمرین‌های روان‌درمانی پیش‌آگهی بهتری را پیش‌بینی می‌کند.

۹.۳. عوامل پیش‌آگهی نامطلوب

• کوموربیدیتی شدید (مثلاً MDD یا اختلالات جسمی مزمن) مسیر درمان را پیچیده‌تر می‌کند.

• سابقه خانوادگی ناتوان‌کننده از اختلالات اضطرابی نشانگر مقاومت به درمان یا شروع زودرس‌تر علائم است.

• قرارگیری مداوم در موقعیت‌های استرس‌زای کاری یا خانوادگی شانس عود و استمرار اضطراب را افزایش می‌دهد.

۹.۴. جدول زمانی نمونه (Timeline)

۱۰. رویکردهای درمانی

در درمان GAD، شواهد نشان می‌دهد تلفیق دارودرمانی و روان‌درمانی بهترین نتایج را به همراه دارد.

۱۰.۱. دارو درمانی (Pharmacotherapy)

۱. مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs):

• سرترالین (Sertraline): آغاز 25–50 میلی‌گرم روزانه؛ قابل افزایش تا 100 میلی‌گرم.

• پاروکستین (Paroxetine): آغاز 10–20 میلی‌گرم روزانه؛ قابل افزایش تا 40 میلی‌گرم.

• فلوکستین (Fluoxetine): آغاز 10–20 میلی‌گرم روزانه؛ قابل افزایش تا 40 میلی‌گرم.

• اثربخشی: حدود 60–65 درصد بیماران پاسخ مثبت نشان می‌دهند (Bandelow و همکاران، ۲۰۱۷).

• عوارض شایع: تهوع، سردرد، افزایش اضطراب گذرای اولیه، اختلال خواب یا جنسی.

• توصیه: شروع با دوز پایین و افزایش تدریجی پس از ۲–۳ هفته بر اساس پاسخ بالینی.

۲. مهارکننده‌های بازجذب سروتونین–نوراپی‌نفرین (SNRIs):

• ونلافاکسین (Venlafaxine): آغاز 37.5–75 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 150–225 میلی‌گرم.

• دولوکستین (Duloxetine): آغاز 30 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 60 میلی‌گرم.

• اثربخشی: پاسخ 55–60 درصدی در GAD (Davidson و همکاران، ۲۰۰۴).

• عوارض شایع: افزایش فشار خون در دوزهای بالاتر (ونلافاکسین)، تهوع، خشکی دهان، سردرد.

• نکته: پایش منظم فشار خون در ونلافاکسین ضروری است.

۳. بوسپیرون (Buspirone):

• دوز معمول: آغاز 7.5 میلی‌گرم دو بار در روز؛ افزایش تدریجی تا 30–60 میلی‌گرم روزانه.

• مزایا: بدون تأثیرات آرام‌بخش یا وابستگی؛ مناسب برای بیمارانی که SSRIها اثر کافی نداشته‌اند.

• عوارض شایع: سرگیجه، سردرد، تهوع.

۴. بتابلاکرها (Beta-Blockers):

• پروپرانولول (Propranolol): دوز 10–40 میلی‌گرم در زمان اضطراب شدید برای کنترل علائم جسمی (لرزش، تپش قلب).

• کاربرد محدود: بیشتر در اضطراب موقعیتی (مثلاً ارائه عمومی)، نه برای درمان مزمن GAD.

۵. ملاحظات کلی دارویی:

• طول دوره درمان: حداقل ۱۲ ماه پس از کنترل علائم اولیه.

• پایش منظم عوارض: عملکرد کلیوی-کبدی، فشار خون، وزن، عملکرد جنسی.

• کاهش یا تعویض دارو: باید تحت نظر پزشک انجام شود تا از عود یا سندروم قطع دارویی جلوگیری گردد.

۱۰.۲. روان‌درمانی (Psychotherapy)

۱. رفتاردرمانی شناختی (Cognitive-Behavioral Therapy – CBT):

• تعداد جلسات: معمولاً ۱۲–۲۰ جلسه هفتگی، هر جلسه ۴۵–۶۰ دقیقه.

• اهداف:
  ۱. شناسایی و اصلاح الگوهای شناختی منفی (مثلاً پیش‌بینی بدترین حالت).
  ۲. آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس و ریلکسیشن (تنفس دیافراگمی، آرام‌سازی پیش‌رونده).
  ۳. مواجهه کنترل‌شده با موقعیت‌های اضطراب‌آور (Base Exposure) برای کاهش اجتناب.

• اثربخشی: کاهش ۵۰–۶۰ درصدی علائم اضطراب (Hofmann و همکاران، ۲۰۱۲).

• توصیه: همکاری فعال بیمار در انجام تکالیف بین‌جلسه‌ای برای تثبیت نتایج ضروری است.

۲. درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی (Mindfulness-Based Stress Reduction – MBSR):

• ساختار: دورهٔ هشت هفته‌ای گروهی با جلسات هفتگی ۲٫۵ ساعت + تمرین روزانه ۳۰–۴۵ دقیقه.

• محور: تمرین مدیتیشن، اسکن بدن (Body Scan) و یوگا ملایم برای پذیرش غیرقضاوتی افکار و احساسات.

• اثربخشی: کاهش ۴۰–۵۰ درصدی علائم نگرانی مزمن (Hoge و همکاران، ۲۰۱۳).

• موارد کاربرد: مناسب برای بیمارانی که به مداخلات کلامی کمتر علاقه‌مندند و می‌خواهند مهارت‌های خودتنظیمی را تقویت کنند.

۱۰.۳. محدودیت‌ها و هشدارهای ایمنی (Safety and Cautions)

۱. خوددرمانی با داروهای بدون نسخه (OTC):

• مصرف ناصحیح بنزودیازپین‌ها (بدون نسخه) می‌تواند باعث وابستگی و تشدید اضطراب در درازمدت شود.

• بیمارانی که الکل یا مواد مخدر مصرف می‌کنند باید از ترکیب آن با بنزودیازپین‌ها اجتناب کنند.

۲. درمان‌های جایگزین (مکمل‌های گیاهی):

• گیاهانی مانند سنفصل (Passiflora incarnata) یا والرین (Valeriana officinalis) ممکن است در کاهش اضطراب کمک‌کننده باشند، اما تداخل دارویی و شواهد علمی محدود دارند.

• بیمار باید پیش از مصرف هرگونه مکمل گیاهی با پزشک مشورت نماید.

۳. واکنش‌های دارویی در گروه‌های خاص:

• زنان باردار/شیرده: بسیاری از SSRIs در سه‌ماههٔ اول بارداری در گروه C یا D قرار دارند؛ تصمیم مصرف باید بر اساس ارزیابی ریسک-فایده توسط روان‌پزشک و متخصص زنان اتخاذ شود.

• سالمندان: کاهش متابولیسم دارویی و افزایش حساسیت به عوارض؛ شروع با دوز پایین و پایش منظم توصیه می‌شود.

• بیماران قلبی: مصرف SNRIs نیازمند پایش فشار خون است؛ TCAs می‌توانند آریتمی ایجاد کنند و در این گروه باید با احتیاط مصرف شوند.

۴. تداخلات دارویی مهم:

• ترکیب SSRIs/SNRIs با MAOIs خطر سندروم سروتونین را افزایش می‌دهد؛ حداقل دو هفته فاصله بین قطع و شروع دارو باید رعایت شود.

• مصرف همزمان بوسپیرون و مهارکننده‌های CYP3A4 (مانند کتوکونازول) می‌تواند سطح بوسپیرون را افزایش دهد؛ ممکن است نیازمند تعدیل دوز باشد.

۵. گروه‌های دارای سابقه عصبی زمینه‌ای:

• بیمارانی که سابقه تشنج یا میگرن شدید دارند باید با احتیاط SSRI یا SNRI مصرف کنند؛ زیرا خطر آستانهٔ تشنج افزایش می‌یابد.

• در صورت بروز عوارض عصبی، پایش EEG یا معاینات نورولوژیک توصیه می‌شود.

هشدار کلیدی:
کاهش یا قطع ناگهانی هر داروی روان‌پزشکی باید تحت نظر پزشک انجام شود تا از عود علائم یا بروز «سندروم قطع دارویی» جلوگیری شود.

۱۰.۴. توصیه‌ها و ارجاع به متخصص

برای دریافت مشاوره تخصصی و تنظیم پروتکل درمانی دقیق بر اساس شرایط بالینی شما، حتماً با روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی متخصص مشورت نمایید.
🔗 رزرو آنلاین مشاوره روان‌پزشکی

۱۱. نکات کلیدی برای مراجعان و خانواده‌ها

۱. اختلال اضطراب فراگیر قابل کنترل است؛ درمان زودهنگام می‌تواند از پیشرفت به اختلالات شدیدتر جلوگیری کند.
۲. ترکیب دارودرمانی و روان‌درمانی اثربخشی بیشتری دارد؛ همکاری مراجع در اجرای تمرین‌های روان‌درمانی بسیار مهم است.
۳. داروهای ضداضطراب معمولاً ۴–۶ هفته زمان می‌برند تا اثربخشی کامل خود را نشان دهند؛ توقف یا تغییر خودسرانه دارو می‌تواند دوره درمان را طولانی‌تر کند.
۴. ورزش منظم هوازی (حداقل ۳۰ دقیقه در روز، ۳–۵ بار در هفته)، رعایت بهداشت خواب و تغذیهٔ متعادل به کاهش علائم اضطراب کمک می‌کند.
۵. تکنیک‌های ریلکسیشن (تنفس دیافراگمی، آرام‌سازی پیش‌رونده) برای کنترل فوری علائم جسمی اضطراب کاربردی هستند.
۶. حضور خانواده و حمایت اجتماعی به‌عنوان عامل تسهیل‌کننده در روند درمان نقش مهمی دارد.
۷. اگر مراجع دارای افکار خودکشی یا آسیب به خود باشد، فوراً با اورژانس روان‌پزشکی (۱۴۷۰) تماس بگیرید یا به نزدیک‌ترین مرکز درمانی مراجعه کنید.

۱۲. کیس کلینیکی (نمونه بالینی)

مشخصات بیمار:
– نام: آقای «مهدی ر.»
– سن: ۳۴ سال
– شغل: مهندس عمران

شرح حال اولیه

مهدی ر. حدود یک سال است که به‌طور مداوم نگرانی و فکر مفرط دربارهٔ مسائل کاری، مالی و روابط خانوادگی دارد. او می‌گوید حتی در خانه نیز قادر به توقف این نگرانی‌ها نیست. خستگی زودرس، بی‌خوابی با خواب سبک (ابتدا و انتهای شب بیدار می‌شود) و تنش مکرر عضلانی در ناحیهٔ گردن و شانه را گزارش می‌کند. تمایل به تفریح یا فکر مثبت ندارد و در جلسات کاری به‌خاطر حواس‌پرتی مشکل دارد. هیچ سابقهٔ بیماری جسمی جدی ندارد و آزمایش‌های تیروئید نیز در محدودهٔ طبیعی بوده است.

معاینات و ارزیابی‌ها

۱. مصاحبه SCID-5: معیارهای DSM-5 برای GAD احراز شد (اضطراب مداوم ≥ ۶ ماه همراه با حداقل سه نشانه جسمی-روانی).
۲. آزمون GAD-7: نمرهٔ ابتدایی 14 (شدت متوسط تا شدید).
۳. آزمون HAM-A: نمرهٔ ابتدایی 20 (شدت زیاد).

تشخیص

بر اساس یافته‌های مصاحبه و پرسش‌نامه‌ها، تشخیص «اختلال اضطراب فراگیر با شدت متوسط تا زیاد» تأیید گردید.

برنامۀ درمانی و پیشرفت

۱. درمان دارویی:

• سرترالین (Sertraline): آغاز با 25 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تدریجی تا 50 میلی‌گرم پس از ۴ هفته.

• بوسپیرون (Buspirone): آغاز با 10 میلی‌گرم دو بار در روز؛ افزایش تا 20 میلی‌گرم دو بار در روز پس از ۲–۳ هفته بر حسب پاسخ.

۲. روان‌درمانی (CBT):

• ۱۴ جلسه هفتگی، هر جلسه ۶۰ دقیقه؛ تمرکز بر اصلاح الگوهای شناختی منفی مرتبط با نگرانی‌های شغلی و مالی، آموزش تکنیک‌های تنفس دیافراگمی و آرام‌سازی پیش‌رونده عضلانی.

۳. بازخورد میانی (ماه ۳):

• نمره GAD-7 به 8 کاهش یافت (شدت خفیف).

• نمره HAM-A به 10 کاهش یافت (شدت متوسط).

• تنش عضلانی و بی‌خوابی به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافت و تمرکز کاری بهبود یافت.

۴. ادامه و پیگیری بلندمدت:

• درمان دارویی تا حداقل ۱۲ ماه پس از کنترل علائم ادامه یافت.

• جلسات ماهانهٔ پیگیری برای مداخله سریع در صورت عود علائم برنامه‌ریزی شد.

نتیجهٔ بالینی:
پس از نه ماه درمان، مهدی ر. توانست نگرانی‌های مزمن خود را مدیریت کرده و عملکرد شغلی خود را بازگرداند. علائم جسمی-روانی اضطراب به حد خفیف تقلیل یافت و مهارت‌های مقابله‌ای آموخته‌شده به‌طور مؤثر به کار گرفته شد.

APA – DSM-5 Criteria for Generalized Anxiety Disorder
World Health Organization – Anxiety Facts