منو
تعریف حملۀ پانیک (Panic Attack)
طبق DSM-5، حملۀ پانیک عبارت است از بروز ناگهانی ترس یا ناراحتی شدید که در عرض چند دقیقه به اوج می‌رسد و با دست‌کم چهار یا پنج مورد از نشانه‌های جسمی-روانی زیر همراه است:
نکته: بسیاری از بیماران نخستین حملۀ پانیک را با علائم جسمی شدید (مانند درد قفسه سینه) همراه می‌یابند و ممکن است ابتدا به اورژانس قلبی مراجعه کنند.
تعریف اختلال پانیک (Panic Disorder)
طبق DSM-5، تشخیص اختلال پانیک مستلزم احراز دو شرط اساسی است:
حداقل یک حملۀ پانیک غیرمنتظره (Unexpected Panic Attack) رخ داده باشد.
پس از حملهٔ اولیه، حداقل یک ماه از یکی یا هر دو مورد زیر وجود داشته باشد:
نگرانی مداوم و قابل‌توجه دربارهٔ احتمال وقوع مجدد حمله یا پیامدهای آن (مثلاً «اگر دوباره حمله کنم چه می‌شود؟»).
تغییر رفتاری چشمگیر در پی پیشگیری از بروز حمله جدید (مثلاً اجتناب از مکان‌ها یا شرایطی که حمله قبلی آنجا رخ داده).
اختلاف حملات منتظره (Expected) و غیرمنتظره (Unexpected):
حملات پیش‌بینی‌شده در پی یک محرک واضح (مانند ترس شدید از پرواز یا دیدن مار) رخ می‌دهند.
حملات غیرمنتظره بدون هشداری خاص یا محرک متمایز آغاز می‌شوند.
جایگاه در طبقه‌بندی DSM-5
اختلال پانیک در زیرمجموعه «اختلالات اضطرابی» (Anxiety Disorders) در DSM-5 قرار دارد. در طبقه‌بندی ICD-11 نیز معادل «6B01 Panic disorder» دارد.
درک شیوع و الگوهای بروز اختلال پانیک برای برنامه‌ریزی‌های بهداشت عمومی و سیاست‌های درمانی ضروری است.
شیوع مادام‌العمر (Lifetime Prevalence): حدود ۲–۳ درصد جمعیت عمومی (Kessler و همکاران، ۲۰۰۵).
شیوع یک‌ساله (12-Month Prevalence): تقریباً ۱–۱.۵ درصد (Broadhead و همکاران، ۲۰۰۳).
نرخ ابتلا در زنان و مردان: نسبت زنان به مردان تقریباً 2:1 است (زنان ~۳–۴ درصد؛ مردان ~۱.۵–۲ درصد).
گروه سنی پرخطر: اغلب شروع بین سنین ۲۰–۳۰ سال رخ می‌دهد؛ ولی امکان آغاز در نوجوانی یا بزرگسالی هم وجود دارد.
الگوهای دوره‌ای: حدود ۲۰–۳۰ درصد بیماران پس از درمان اولیه دچار عود یا مجدداً حملۀ پانیک را تجربه می‌کنند (Roy-Byrne و همکاران، ۲۰۰۰).
نکته: بسیاری از بیماران سال‌ها قبل از تشخیص رسمی، نشانه‌های گاه‌به‌گاه و زیرآستانه‌ای را تجربه می‌کنند که معمولاً با استرس‌های شغلی یا رویدادهای مهم زندگی شدت می‌یابد.
مولتی‌فاکتوریال‌بودن اختلال پانیک شامل عوامل ژنتیکی، زیستی، روانی و اجتماعی می‌شود.
ژنتیک: مطالعات دوقلوها ضریب ارثی بین ۳۰–۴۰ درصد را نشان می‌دهند (Merikangas و همکاران، ۲۰۰2). ژن‌های مرتبط با تنظیم انتقال‌دهنده‌های نورونی (نظیر سروتونین، نوراپی‌نفرین و GABA) ریسک پانیک را افزایش می‌دهند.
فعالیت آمیگدالا: مطالعات تصویربرداری (fMRI) نشان می‌دهد که در بیماران حملات پانیک، آمیگدالا (مرکز ترس مغز) نسبت به محرک‌های ترسناک بیش‌ازحد فعال می‌شود (Godsill و همکاران، ۲۰۱3).
محور HPA (Hypothalamic–Pituitary–Adrenal): پاسخ بیش‌ازحد این محور به استرس (افزایش کورتیزول) با تمایل به حملات پانیک مرتبط است (Craske و همکاران، ۲۰۰7).
حساسیت قلبی–تنفسی: برخی بیماران در مواجهه با افزایش دی‌اکسید کربن یا کاهش اکسیژن دچار تپش قلب و اختلال تنفسی می‌شوند و این حالات ممکن است حصهٔ آستانه حملۀ پانیک باشند (Barlow و همکاران، ۲۰۰2).
طرحواره‌های شناختی منفی: باورهای ناکارآمد دربارهٔ علامت‌های جسمی (مثلاً «تپش قلب یعنی من قلـبم مشکل دارد») و تمایل به تفسیر فاجعه‌آمیز (Catastrophic Misinterpretation) منجر به تشدید نگرانی‌ها و تسریع حمله می‌شود (Clark، 1986).
مهارت‌های مقابله ناکافی: افراد با سبک‌های مقابله‌ای اجتناب‌کننده یا منزوی، در مواجهه با استرس‌های روزانه کمتر توان تنظیم هیجان دارند و مستعد حملات پانیک می‌شوند.
نوروفوبیا (Fear of Fear): ترس از تجربهٔ مجدد حمله (Fear of Recurrence) ممکن است خودآگاه یا ناخودآگاه باعث افزایش اضطراب شود و حملات جدید را تحریک کند.
رویدادهای استرس‌زا: از دست دادن شغل، فوت یک عزیز، طلاق یا موقعیت‌های حاد مالی اغلب به‌عنوان محرک شروع حملات پانیک گزارش می‌شوند.
حمایت اجتماعی ناکافی: فقدان خانواده یا گروه حمایتی می‌تواند به احساس تنهایی، استرس مزمن و افزایش حساسیت به محرک‌های اضطرابی منجر شود.
فرهنگ و باورهای جامعه: در جوامعی که اضطراب یا ترس از نظر فرهنگی تابو است، بیماران دیرتر تشخیص می‌گیرند و کمتر به دنبال درمان می‌روند، در نتیجه علائمشان تشدید می‌شود.
برای تشخیص اختلال پانیک بر مبنای DSM-5 باید سه بخش اصلی احراز شود:
حملهٔ پانیک عبارت است از بروز ناگهانی ترس یا ناراحتی شدید که در عرض چند دقیقه به اوج می‌رسد و حداقل چهار یا پنج مورد از نشانه‌های جسمی-روانی زیر را شامل می‌شود:
نکته: این نشانه‌ها باید کاملاً غیر منتظره یا غیرقابل‌پیش‌بینی باشند تا حملهٔ پانیک غیرمنتظره محسوب شود.
بعد از وقوع یک یا چند مورد حملهٔ پانیک غیرمنتظره، باید دست‌کم یک ماه پس از اولین حمله، یکی یا هردوی شرایط زیر وجود داشته باشد:
نگرانی مداوم و قابل‌توجه دربارهٔ بروز حملهٔ جدید یا پیامدهای منفی حمله (مثلاً «اگر این بار حمله شدیدتر باشد چه می‌شود؟» یا «اگر توی خیابان دچار حمله شوم چطور نجات پیدا کنم؟»).
تغییر رفتاری چشمگیر در پی پیشگیری از بروز حملهٔ جدید (مثلاً اجتناب از مکان‌هایی که حملهٔ اولیه اتفاق افتاده یا دوری از فعالیت‌هایی که احتمال تشدید علائم جسمی را دارند).
توجه: اگر حملات پانیک تنها در پی موقعیت‌های مشخص (مثل فوبیاهای خاص) رخ دهند و محرک کاملاً مشخص باشد، تشخیص «اختلال پانیک» داده نمی‌شود؛ در این صورت ممکن است «اختلال اضطراب موقعیتی (Specific Phobia)» تشخیص داده شود.
اگر حملات پانیک همراه با آگورافوبیا (Agoraphobia) باشد، باید تشخیص همزمان «اختلال پانیک» و «آگورافوبیا» داده شود.
آگورافوبیا به معنی ترس یا اجتناب مکرر از موقعیت‌هایی است که در آن‌ها فرار دشوار یا عدم دسترسی به کمک احتمالی باشد (مثلاً فضاهای باز، اجتماعات شلوغ، ایستادن در صف).
در صورت وجود آگورافوبیا، باید درباره شدت اضطراب، وسعت موقعیت‌های اجتناب‌شده و نشانه‌های آن توضیح داده شود (خفیف، متوسط، شدید).
درک دقیق نشانه‌های حملهٔ پانیک برای تشخیص صحیح و افتراق از سایر اختلالات ضروری است.
تپش قلب یا افزایش ضربان قلب (Palpitations): اغلب اولین علامت است و بیماران آن را مانند «دویدن مدت طولانی» یا «پرش قلب» توصیف می‌کنند.
تعریق (Sweating): معمولاً در کف دست‌ها، پیشانی یا تنه آغاز می‌شود و در مدت کوتاهی شدت می‌گیرد.
لرزش یا تکان‌های غیرارادی (Trembling/Shaking): می‌تواند کل بدن یا دست‌ها را درگیر کند.
احساس تنگی نفس یا خفگی (Shortness of Breath): بیماران اغلب احساس می‌کنند «نفس در سینه ماند» یا «قادر نیستند هوا بگیرند».
درد یا ناراحتی قفسه سینه (Chest Pain/Discomfort): بسیاری از بیماران درد قفسه سینه را همانند «حمله قلبی» توصیف می‌کنند و گاهی ابتدا به اورژانس قلبی مراجعه می‌کنند.
حالت تهوع یا ناراحتی شکمی (Nausea/Abdominal Distress): ممکن است شامل درد معده یا احساس سنگینی در ناحیۀ شکم باشد.
سرگیجه، سبکی سر یا احساس غش (Dizziness/Lightheadedness): برخی بیماران احساس می‌کنند در حال «فروپاشی» یا «بیهوش‌شدن» هستند.
مورمورشدن یا بی‌حسی (Paresthesia): اغلب در دست‌ها یا پاها رخ می‌دهد.
گرگرفتگی یا سرماگرگرفتگی (Hot Flashes/Chills): اغلب به‌صورت امواج گرمی یا سرمای ناگهانی تجربه می‌شود.
احساس غیرواقعی‌بودن (Derealization): احساس می‌کنند محیط اطراف «غیرواقعی» یا «رویاگونه» است.
احساس جداشدگی از خود (Depersonalization): انگار خود را از بیرون مشاهده می‌کنند یا هویتشان دگرگون شده است.
ترس از از دست دادن کنترل یا «دیوانه‌شدن» (Fear of Losing Control/“Going Crazy”): اغلب با نگرانی شدید دربارهٔ اینکه این وضعیت «عقلشان را می‌گیرد» یا «دیوانه می‌شوند» همراه است.
ترس از مردن (Fear of Dying): به‌خصوص زمانی که درد قفسه سینه یا اختلال تنفس شدید باشد، ایجاد می‌شود.
حملات منتظره (Expected) در مقابل حملات غیرمنتظره (Unexpected):
حملۀ منتظره به محرکی مشخص (مانند مواجهه با حشره در فرد دارای هراس از حشرات) قابل نسبت دادن است.
حملۀ غیرمنتظره بدون هشداری خاص روی می‌دهد و فرد نمی‌داند چه زمانی یا کجا رخ می‌دهد.
اختلاف با پانیک ثانویه (Panic Secondary):
در اختلال پانیک اولیه، حملات بدون بیماری زمینه‌ای یا مصرف دارویی مشخص بروز می‌کنند.
اگر حملات ناشی از مصرف یا قطع کوئی دارو (مانند بنزودیازپین یا آمفتامین) یا یک بیماری پزشکی (مانند تیروتوکسیکوز) باشد، تشخیص «اختلال پانیک ثانویه» داده می‌شود.
تشخیص دقیق اختلال پانیک مستلزم ارزیابی بالینی جامع و استفاده از ابزارهای معتبر روان‌سنجی است.
۱. SCID-5 (Structured Clinical Interview for DSM-5 Disorders):
زمان: حدود ۶۰ دقیقه.
ویژگی: ارزیابی جامع و استاندارد طلایی برای تشخیص اختلالات روانی مبتنی بر DSM-5؛ ضریب پایایی بالا (First و همکاران، ۲۰۱۵).
کاربرد: مناسب برای مراکز روان‌پزشکی و پژوهش‌های کلینیکی.
MINI (Mini International Neuropsychiatric Interview):
زمان: حدود ۲۰–۳۰ دقیقه.
ویژگی: فرم کوتاه برای غربالگری سریع بیش از ۲۰ اختلال روانی، از جمله اختلال پانیک؛ اعتبار قابل قبول (Lecrubier و همکاران، ۱۹۹۷).
کاربرد: مناسب برای کلینیک‌های عمومی، مطالعات اپیدمیولوژیک و غربالگری اولیه.
۱. PDSS (Panic Disorder Severity Scale):
تعداد سؤالات: ۷ آیتم؛ توسط مصاحبه‌گر اجرا می‌شود.
کاربرد: ارزیابی شدت اختلال پانیک در هفته گذشته (Shear و همکاران، ۱۹۹۷).
نمره‌گذاری: هر آیتم از ۰ (بدون علامت) تا ۴ (شدید) نمره می‌گیرد.
BAI (Beck Anxiety Inventory):
تعداد سؤالات: ۲۱ سؤال خودگزارش.
کاربرد: گرچه برای اضطراب عمومی طراحی شده، در تشخیص و پایش حملات پانیک کاربرد دارد (Beck و همکاران، ۱۹۸۸).
نمره‌گذاری: مجموع نمرات ۰–۷ (خفیف)، ۸–۱۵ (متوسط)، ۱۶–۲۵ (شدید)، ۲۶–۶۳ (بسیار شدید).
Anxiety Sensitivity Index (ASI):
تعداد سؤالات: 16 سؤال.
کاربرد: اندازه‌گیری «حساسیت اضطرابی» (ترس از واکنش‌های جسمی اضطرابی) که یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های مهم حملات پانیک است (Reiss و McNally، ۱۹۸۵).
نمره‌گذاری: نمره‌های بالاتر نشان‌دهندۀ حساسیت بیشتر به علائم جسمی اضطراب است.
PDSS-SR (Panic Disorder Severity Scale – Self Report):
تعداد سؤالات: 7 سؤال خودگزارش.
کاربرد: نسخه خودگزارش PDSS؛ ارزیابی شدت حملات پانیک در دو هفته گذشته (Shear و همکاران، ۲۰۰۱).
۱. نوار قلب (ECG): برای افتراق درد قفسه سینه ناشی از حملۀ پانیک از علائم ایسکمیک قلبی.
2. آزمایش‌های تیروئید (TSH, T4): برای رد کم‌کاری یا پرکاری تیروئید که می‌تواند با نشانه‌های پانیک تداخل کند.
3. آزمایش‌های متابولیک (قند خون، الکترولیت‌ها): به‌خصوص برای رد دیابت شیرین یا اختلالات الکترولیتی که با تپش قلب یا سرگیجه همراه می‌شوند.
4. گازهای خون (Arterial Blood Gas): در صورت مشکوک‌بودن به هیپرونتیلاسیون مزمن (تنفس سریع مداوم) که علت حملۀ پانیک می‌تواند باشد.
یادآوری مهم:
تشخیص اختلال پانیک باید صرفاً بر اساس معیارهای DSM-5 و ابزارهای روان‌سنجی معتبر انجام شود و آزمایش‌های پزشکی برای رد علل فیزیولوژیک علائم ضروری هستند.
علائم حملهٔ پانیک ممکن است با اختلالات روانی و پزشکی دیگری اشتباه گرفته شود؛ افتراق دقیق اهمیت زیادی دارد:
| اختلال / وضعیت پزشکی | نشانه‌های مشترک | عوامل افتراق‌دهنده |
|---|---|---|
| اختلال اضطراب فراگیر (GAD) | نگرانی معمولی، تنش عضلانی، خستگی | در GAD اضطراب مزمن و فراگیر است؛ نه اپیزودهای کوتاه‌مدت حملۀ پانیک |
| اختلال هراس (Phobia) | ترس شدید موقعیتی خاص، اجتناب | در هراس اضطراب محدود به یک موقعیت یا شیء خاص است؛ در پانیک موقعیت تعیین‌شده وجود ندارد |
| اختلال پانیک با آگورافوبیا | حملات پانیک + اجتناب گسترده از موقعیت‌های عمومی | در اینجا اضطراب بیشتر حول اجتناب موقعیت‌های وسیع است؛ نه فقط حملات پانیک |
| هیپوگلیسمی یا دیابت شیرین | تپش قلب، لرزش، عرق سرد | نتایج آزمایش قند خون غیرطبیعی؛ علائم پس از مصرف غذا یا انسولین تغییر می‌کند |
| پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism) | تپش قلب، کاهش وزن، تعریق | آزمایش‌های تیروئید غیرطبیعی (↓TSH، ↑T4) |
| اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) | اضطراب، بی‌قراری، عدم تمرکز | تاریخچۀ طولانی‌مدت بی‌توجهی قبل از ۱۲ سالگی؛ عدم وجود اپیزود موجی شکل اضطراب |
| کاتکلسمی یا هیپوکالسمی | گزگز، بی‌حسی، گرفتگی عضلانی | آزمایش‌های الکترولیت غیرطبیعی (↓کلسیم یا ↑فسفر) |
اکثر بیماران مبتلا به اختلال پانیک دارای یک یا چند اختلال همراه (comorbidity) هستند که بر پیش‌آگهی و پیچیدگی درمان تأثیر می‌گذارد:
آگورافوبیا (Agoraphobia):
حدود ۳۰–۴۰ درصد بیماران پانیک همزمان آگورافوبیا دارند؛ یعنی از مکان‌هایی که خطر بروز حمله پانیک را افزایش می‌دهد اجتناب می‌کنند (Öst و Hjemdal، ۲۰۰8).
آگورافوبیا خود به‌عنوان یک اختلال مستقل نیز در DSM-5 تعریف شده است.
اختلال اضطراب فراگیر (GAD):
تقریباً ۳۰–۳۵ درصد مبتلایان به پانیک، اضطراب مزمن و مداوم (GAD) را همزمان تجربه می‌کنند (Kessler و همکاران، ۲۰۰1).
اختلال وسواسی–اجباری (OCD):
همپوشانی در وسواس‌های فکری مرتبط با پاکیزگی یا احتیاط افراطی و حملات پانیک (Abramowitz و همکاران، ۲۰۰۷).
اختلال افسردگی اساسی (MDD):
حدود ۲۰–۳۰ درصد بیماران پانیک سابقه دوره افسردگی اساسی را دارند؛ افسردگی ممکن است پیش از پانیک یا پس از آن بروز کند (Grant و همکاران، ۲۰۰۴).
اختلال مصرف مواد (Substance Use Disorder):
برخی بیماران برای «خوددرمانی» حملات پانیک یا اضطراب میان‌حمله‌ای به مصرف الکل یا بنزودیازپین‌ها روی می‌آورند که ریسک وابستگی را افزایش می‌دهد (Grant و همکاران، ۲۰۰۰).
نکته بالینی:
در ارزیابی اختلال پانیک باید همزمان سایر اختلالات روانی و مصرف مواد پرسیده شود تا برنامه درمانی جامع تدوین گردد.
شناخت مسیر طبیعی اختلال پانیک و عوامل پیش‌آگهی برای تصمیم‌گیری درمانی و پیشگیری از عود ضروری است.
اپیزودهای مکرر: بدون مداخله، بیشتر بیماران دچار اپیزودهای مکرر حملات پانیک می‌شوند که فاصلهٔ زمانی بین آن‌ها ممکن است از هفته‌ها تا ماه‌ها متفاوت باشد.
کاهش کیفیت زندگی: بیماران ممکن است به دلیل ترس مداوم، از فعالیت‌های اجتماعی و حرفه‌ای دوری کنند و به‌تدریج انزوای اجتماعی و افسردگی مزمن را تجربه کنند.
توسعه آگورافوبیا: حدود ۳۰–۴۰ درصد بیماران با گذشت زمان دچار آگورافوبیا می‌شوند که به اجتناب گسترده از مکان‌های بشدت اضطراب‌آور منجر می‌شود.
شروع زودهنگام درمان: مداخله به موقع (در عرض ۶ ماه از شروع علائم) با دارو درمانی و روان‌درمانی شانس بهبودی کامل را افزایش می‌دهد (Barlow و همکاران، ۲۰۰۰).
پاسخ به روان‌درمانی شناختی-رفتاری (CBT): بیمارانی که تکالیف بین‌جلسه‌ای را با جدیت انجام دهند، پیش‌آگهی بهتری دارند.
حمایت اجتماعی: شبکه‌های حمایتی قوی (خانواده، دوستان) به حفظ انگیزه مراجعه به درمان و کاهش عوارض روانی کمک می‌کند.
کوموربیدیتی شدید: وجود AGM یا MDD همراه با پانیک، درمان را پیچیده‌تر کرده و شانس مقاومت به درمان را افزایش می‌دهد.
سابقه خانوادگی اختلال پانیک یا سایر اختلالات اضطرابی: ممکن است نشان‌دهنده استعداد ژنتیکی برای پانیک مقاوم باشد.
فقدان حمایت اجتماعی: انزوای اجتماعی یا عدم اطمینان از دریافت کمک اجتماعی، شدت و تداوم علائم را افزایش می‌دهد.
| زمان | فعالیت بالینی | بررسی‌ها و اهداف |
|---|---|---|
| روز ۰ | تشخیص اولیه و ارزیابی بالینی | مصاحبه SCID-5 و تکمیل PDSS و GAD-7 |
| ماه ۱ | شروع درمان دارویی و روان‌درمانی (CBT) | پایش عوارض دارویی، تمرین‌های مواجهه تدریجی |
| ماه ۳ | ارزیابی پاسخ به درمان | تکمیل PDSS و BAI؛ تنظیم دوز یا مداخلۀ روان‌درمانی |
| ماه ۶ | بررسی میانی مسیر درمان | تکمیل مجدد PDSS، ارزیابی سیر اجتناب و آگورافوبیا |
| ماه ۱۲ | ارزیابی بلندمدت | تصمیم‌گیری درباره ادامۀ درمان یا کاهش تدریجی دارو |
برای اختلال پانیک، تلفیق مداخلات دارویی و روان‌درمانی اثربخش‌ترین راهکار به شمار می‌آید.
سرترالین (Sertraline):
دوز آغازین: 25 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تدریجی تا 100 میلی‌گرم بر اساس پاسخ.
اثربخشی: کاهش 60–70 درصدی در فراوانی و شدت حملات پانیک (Stein و همکاران، ۲۰۰۱).
عوارض شایع: تهوع، سردرد، اختلالات جنسی، بی‌خوابی.
پاروکستین (Paroxetine):
دوز آغازین: 10 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 40 میلی‌گرم.
اثربخشی: کنترل قابل‌توجه علائم پانیک و پیشگیری از عود (Bourin و همکاران، ۲۰۰1).
عوارض: خواب‌آلودگی، افزایش وزن، احساس خستگی.
فلوکستین (Fluoxetine):
دوز آغازین: 10 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 40 میلی‌گرم.
اثربخشی: بهبود میزان 50–60 درصدی در کاهش حملات (McDougle و همکاران، ۱۹۹۵).
عوارض: اضطراب موقت در هفته‌های اولیه، خواب‌آلودگی یا بی‌خوابی.
ونلافاکسین (Venlafaxine XR):
دوز آغازین: 37.5 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 150–225 میلی‌گرم.
اثربخشی: بیش از 60 درصد بیماران پاسخ مثبتی نشان داده‌اند (Davidson و همکاران، ۲۰۰4).
عوارض: افزایش فشار خون، تهوع، سردرد؛ پایش منظم فشار خون ضروری است.
دولوکستین (Duloxetine):
دوز آغازین: 30 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تا 60 میلی‌گرم.
کاربرد: همزمان با کاهش علائم پانیک می‌تواند علائم افسردگی همراه را نیز کنترل کند.
عوارض: خشکی دهان، تهوع، خواب‌آلودگی یا بی‌خوابی.
آلپرازولام (Alprazolam):
دوز آغازین: 0.25–0.5 میلی‌گرم سه بار در روز؛ قصداً کوتاه‌مدت استفاده می‌شود.
اثربخشی: کنترل سریع علائم حاد پانیک ولی ریسک وابستگی وجود دارد (Rickels و همکاران، ۲۰۰۰).
عوارض: خواب‌آلودگی، اختلال حافظه کوتاه‌مدت، وابستگی فیزیکی و اعتیاد.
کلونازپام (Clonazepam):
دوز آغازین: 0.25 میلی‌گرم دو بار در روز؛ افزایش تا 1 میلی‌گرم روزانه.
کاربرد: کمتر درازمدت از آلپرازولام استفاده می‌شود به‌دلیل نیمه‌عمر بلندتر.
عوارض: مشابه آلپرازولام؛ خواب‌آلودگی و ریسک وابستگی.
هشدار مهم:
بنزودیازپین‌ها باید فقط برای کنترل کوتاه‌مدت علائم حاد تجویز شوند و مصرف بلندمدت آن‌ها توصیه نمی‌شود؛ به‌دلیل ریسک وابستگی و سندروم قطع دارویی.
بوسپیرون (Buspirone):
دوز آغازین: 7.5 میلی‌گرم دو بار در روز؛ افزایش تدریجی تا 30 میلی‌گرم روزانه (بسته به تحمل).
اثربخشی: به‌عنوان داروی جایگزین در بیماران دارای سابقه وابستگی به بنزودیازپین کاربرد دارد؛ با تأخیر اثربخشی (حدود ۲–۴ هفته).
عوارض: سرگیجه، سردرد، تهوع؛ بدون ریسک اعتیادآور.
روان‌درمانی برای کنترل حملات پانیک و پیشگیری از عود، نقشی اساسی دارد و در برخی موارد به‌تنهایی یا در ترکیب با داروها به‌کار می‌رود.
تعداد جلسات: معمولاً ۱۲–۲۰ جلسه هفتگی، هر جلسه ۴۵–۶۰ دقیقه.
محتوا:
آموزش شناختی: شناسایی و اصلاح الگوهای تفکر منفی دربارهٔ علائم جسمی (کار catastrophizing).
مهارت‌های مقابله‌ای: آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس و آرام‌سازی (مدیریت تنفس، آرام‌سازی عضلانی).
مواجهه تدریجی (Interoceptive Exposure): قرار دادن بیمار در معرض علائم جسمی مانند تند‌تند دم‌وبازدم یا دوچرخه‌پیمایی سبک برای کاهش ترس از علائم.
اثربخشی: متاآنالیزها نشان داده‌اند که CBT باعث کاهش 70–80 درصدی فراوانی حملات پانیک و اجتناب می‌شود (Hofmann و همکاران، 2012).
نکته عملی: همکاری مراجع در تمرین‌های بین‌جلسه‌ای (مثل مواجهه با علائم جسمی در منزل) برای تثبیت نتایج ضروری است.
تعداد جلسات: حدود 12–16 جلسه هفتگی، هر جلسه 45–60 دقیقه.
محور: شناسایی و بهبود مشکلات میان‌فردی (تعاملات خانوادگی، شغلی، دوستانه) که می‌توانند باعث بروز یا تشدید حملات پانیک شوند.
کاربرد:
مناسب برای بیمارانی که حملات پانیک آن‌ها با استرس‌های میان‌فردی همچون طلاق، جدایی یا از دست دادن عزیز همزمان شده است.
تمرکز بر تقویت مهارت‌های ارتباطی و افزایش حمایت اجتماعی.
اثربخشی: مطالعات نشان می‌دهد IPT در کاهش شدت حملات پانیک و بهبود کارکرد اجتماعی مؤثر است (Markowitz و همکاران، ۲۰۰6).
انواع:
مواجهه درونی (Interoceptive Exposure): تحریک علائم جسمی پانیک در محیط کنترل‌شده (مثلاً دویدن در محل، تنفس با نیروی زیاد) تا بیمار یاد بگیرد که علائم جسمی، غیرتهدیدکننده هستند.
مواجهه برون‌کور (In Vivo Exposure): قرار دادن بیمار در موقعیت‌هایی که معمولاً حملۀ پانیک را تحریک می‌کند (مثلاً اتوبوس، آسانسور) و تلقی حمله را کاهش می‌دهد.
تعداد جلسات: معمولاً 8–12 جلسه هفتگی، هر جلسه 60–90 دقیقه.
اثربخشی: مواجهه تدریجی با علائم جسمی و موقعیت‌های اضطراب‌آور باعث کاهش ترس شرطی شده و پیشگیری از اجتناب می‌شود (Craske و همکاران، 2008).
ساختار: دورهٔ گروهی هشت هفته‌ای با جلسات هفتگی 2.5 ساعت + تمرین روزانه 30–45 دقیقه.
محور: تمرین مراقبه (Meditation)، آگاهی لحظه‌به‌لحظه (Mindfulness) و آرام‌سازی پیش‌رونده.
اثربخشی: مطالعات نشان می‌دهد MBSR می‌تواند شدت اضطراب و تعداد حملات پانیک را تا 30–40 درصد کاهش دهد (Hoge و همکاران، ۲۰۱3).
موارد کاربرد: مناسب برای بیمارانی که ترجیح می‌دهند از روش‌های غیردارویی و خودتنظیمی استفاده کنند.
یوگا: ترکیبی از حرکات ملایم، تنفس کنترل‌شده و مراقبه که می‌تواند سطح اضطراب را کاهش دهد.
آرام‌سازی پیش‌رونده عضلانی: شامل انقباض و آرام‌سازی تدریجی گروه‌های عضلانی است تا واکنش جسمی به اضطراب به حداقل برسد.
اثربخشی: مطالعات نشان می‌دهد افزودن یوگا یا تمرینات آرام‌سازی به CBT یا دارو درمانی، نتایج بهتری در کاهش علائم پانیک به همراه دارد (Smith و همکاران، ۲۰۱۳).
خوددرمانی با بنزودیازپین‌ها:
مصرف خودسرانه بنزودیازپین‌ها (مانند آلپرازولام) بدون نظارت پزشک می‌تواند به وابستگی و اعتیاد منجر شود.
قطع ناگهانی این داروها می‌تواند سندروم قطع شدیدی ایجاد کند که ممکن است حملات پانیک را تشدید کند.
درمان‌های جایگزین (مکمل‌های گیاهی):
مصرف مکمل‌هایی مانند سنفصل (Passiflora incarnata) یا والریان (Valeriana officinalis) ممکن است برخی علائم اضطراب را کاهش دهد؛ اما شواهد علمی محدود و تداخلات دارویی با SSRIs و SNRIs وجود دارد.
قبل از مصرف هرگونه مکمل گیاهی باید با پزشک مشورت شود.
ملاحظات بانوان باردار/شیرده:
برخی SSRIs مانند پاروکستین در سه‌ماهه اول بارداری در گروه D قرار دارند؛ در نتیجه تصمیم به مصرف باید بر اساس ارزیابی دقیق ریسک-فایده توسط روان‌پزشک و متخصص زنان اتخاذ شود.
در دوره شیردهی، برخی داروها می‌توانند به شیر مادر منتقل شوند؛ لذا پایش وضعیت شیرخوار و تغییر دوز دارو ممکن است ضروری باشد.
ملاحظات سالمندان:
کاهش متابولیسم دارویی در سالمندان می‌تواند خطر عوارض جانبی (مانند خواب‌آلودگی یا تداخل با سایر داروها) را افزایش دهد.
شروع با دوز پایین‌تر و افزایش تدریجی توصیه می‌شود.
تداخلات دارویی مهم:
ترکیب SSRIs/SNRIs با MAOIs می‌تواند به سندروم سروتونین (Serotonin Syndrome) منجر شود؛ حداقل دو هفته فاصله بین قطع MAOI و شروع SSRI یا SNRI باید رعایت شود.
مصرف همزمان بنزودیازپین‌ها و الکل می‌تواند خطر افسردگی تنفسی و گیجی شدید را افزایش دهد.
برای دریافت مشاوره تخصصی، تشخیص دقیق و تنظیم پروتکل درمانی بر اساس شرایط بالینی شما، حتماً با روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی مجاز مشورت نمایید.
حملهٔ پانیک قابل‌کنترل است:
با تشخیص به‌موقع و برخورد مناسب، بیماران می‌توانند حملات پانیک را کاهش داده یا به‌کلی متوقف کنند.
اهمیت درمان تلفیقی:
تلفیق داروهای ضداضطراب (مانند SSRIs) با روان‌درمانی (مخصوصاً CBT و مواجهه درمانی) اثربخشی بیشتری نسبت به هر یک به‌تنهایی دارد.
پایبندی به درمان دارویی:
برخی داروها ممکن است ۴–۶ هفته زمان نیاز داشته باشند تا اثرگذاری کاملشان ظاهر شود؛ قطع زودهنگام یا تغییر خودسرانه دوز ممکن است منجر به عود یا تشدید علائم شود.
استفاده از تکنیک‌های خودتنظیمی:
تمرینات تنفس دیافراگمی، آرام‌سازی پیش‌رونده عضلانی و مدیتیشن می‌توانند به کنترل فوری علائم جسمی پانیک کمک کنند.
اصلاح سبک زندگی:
ورزش هوازی منظم (حداقل ۳۰ دقیقه در روز، ۳–۵ بار در هفته)، خواب کافی (۷–۸ ساعت شبانه) و تغذیۀ متعادل در پشتیبانی از روند درمان مؤثرند.
حمایت اجتماعی:
حضور خانواده و دوستان در جلسات روان‌درمانی یا گروه‌های حمایتی، انگیزهٔ مراجع را برای ادامه درمان تقویت می‌کند و عوارض روانی را کاهش می‌دهد.
شناسایی نشانه‌های هشدار خودکشی:
چنانچه مراجع افکار مکرر درباره مرگ یا خودکشی داشته باشد، فوراً با اورژانس روان‌پزشکی (۱۴۷۰) تماس گرفته یا به نزدیک‌ترین مرکز درمانی مراجعه نمایید.
مشخصات بیمار:
– نام: خانم «سارا م.»
– سن: ۲۸ سال
– شغل: کارشناس IT
سارا م. طی سه ماه گذشته سه حمله پانیک غیرمنتظره را تجربه کرده است. اولین حمله هنگام رانندگی در بزرگراه رخ داد؛ او احساس تنگی نفس شدید، تپش قلب بالا، درد قفسه سینه و ترس مکرر از مردن کرد. او بلافاصله توقف کرد و با اورژانس تماس گرفت. پس از آن، دو حملهٔ دیگر هنگام حضور در فروشگاه شلوغ و حین خواب رخ داد. سارا می‌گوید از فکر تجربهٔ دوبارهٔ حمله وحشت دارد و اغلب از رانندگی در بزرگراه‌ها و حضور در مکان‌های شلوغ پرهیز می‌کند. در پی اجتناب از موقعیت‌ها، دسترسی او به کار و روابط اجتماعی محدود شده است.
مصاحبه SCID-5: دو حمله پانیک غیرمنتظره احراز شد. سارا دست‌کم یک ماه بعد از اولین حمله نگرانی مداوم دربارهٔ بروز مجدد حمله و تغییر رفتاری چشمگیر (اجتناب از رانندگی و مکان‌های شلوغ) داشت.
آزمون PDSS: نمرهٔ ابتدایی 18 (شدت بالا).
آزمون ASI: نمرهٔ بالا در حساسیت به علائم جسمی اضطراب.
آزمایش‌های پزشکی: ECG – طبیعی، آزمایش تیروئید (TSH، T4) – در محدوده طبیعی، آزمایش قند خون – طبیعی.
طبق معیارهای DSM-5، تشخیص «اختلال پانیک» با وجود نگرانی مداوم پس از اولین حمله و تغییر رفتاری چشمگیر تأیید شد. آگورافوبیا هنوز شکل نگرفته بود اما اجتناب از رانندگی و بازارهای شلوغ دیده شده بود.
درمان دارویی:
سرترالین (Sertraline): آغاز با 25 میلی‌گرم روزانه؛ افزایش تدریجی تا 100 میلی‌گرم طی ۴ هفته.
کلونازپام (Clonazepam): آغاز با 0.25 میلی‌گرم شب‌ها برای کنترل حاد علائم در دو هفتهٔ نخست؛ سپس کاهش تدریجی.
روان‌درمانی (CBT + مواجهه درمانی):
۱۵ جلسه هفتگی، هر جلسه ۶۰ دقیقه.
آموزش شناسایی افکار فاجعه‌آمیز دربارهٔ علائم جسمی.
تمرین تنفس دیافراگمی و آرام‌سازی عضلانی.
مواجهه تدریجی با فعالیت رانندگی در بزرگراه (شروع با مسافت کوتاه، همراه با مربی) و حضور در محیط‌های شلوغ بدون همراه برای کاهش اجتناب.
بازخورد میانی (ماه ۳):
نمرهٔ PDSS به 8 کاهش یافت (شدت متوسط).
اجتناب از رانندگی به حداقل رسید و سارا توانست با وجود اضطراب، بزرگراه را تا محل کار بدون همراه طی کند.
پیگیری بلندمدت:
ادامهٔ SSRI تا حداقل ۱۲ ماه پس از کنترل کامل علائم.
جلسات ماهانه پیگیری برای تثبیت مهارت‌های مقابله‌ای و پیشگیری از عود.
نتیجه‌گیری بالینی:
پس از ۹ ماه درمان ترکیبی، سارا بهبودی قابل‌توجهی در کنترل حملات پانیک یافت و بدون اجتناب شدید می‌تواند به فعالیت‌های شغلی و اجتماعی بازگردد. مهارت‌های مواجهه تدریجی و آرام‌سازی فعالانه، به او اعتمادبه‌نفس بازگشت و کیفیت زندگی‌اش بهبود یافت.
